Морфемика. Морфема ҳәм оның түрлери

Себеп рәўиш. Ис-ҳәрекеттиң иске асыў себебин ямаса оның нәтийжесин 
билдиреди. Ҳәзир тек жайша қыдырып жүрмен, -дедим мен. Себеп рәўиштеги сөзлерге 
не себепли не ушын деген сораўлар қойылып келеди. Мен жүдә оңайсызланып 
илажсыздан күлип, оның қасына келдим. (Б.Ерназаров) 
Рәўиштиң дәрежелери. Рәўиштиң дәрежелерин ис-ҳәрекеттиң белгисин басқа 
бир белги менен салыстырып оның артық ямаса кем екенлигин көрсетеди. Рәўиш, жай, 
салыстырыў, арттырыў дәрежелерине ийе. 
Жай дәреже. Бул дәрежеде ис ҳәрекет белгисин басқа белгилерге салыстырмай 
ҳеш қандай қосымталарсыз түбир сөз түринде қолланылады: ҳәзир, жаңа, соң, кейин, 
ерте, жылдам, тез, аз. 
Салыстырыў дәрежеси. Бул дәреже ис-ҳәрекеттиң белгисин басқа бир белги 
менен салыстырып көрсетеди. Салыстырыў дәрежеси түбир ҳәм дөренди рәўишлерге -

---

рақ//-рек, -ырақ//-ирек қосымталарының жалғаныўы нәтийжесинде жасалады. 
Алысырақ ағайинди былай қойған да, туўысқанларды жат етип жиберген екенсең ғой 
сен урыс! (У.Пиржанов) Пәсейтиў мәнисиндеги салыстырыў дәреже рәўишлери -лаў//-
леў қосымталарының жалғаныўы арқалы жасалады. Узатты бир ладанға, малы көплеў 
адамға. (″Ерте дәўирдиң әдебий естеликлери″) 
Арттырыў дәрежеси. Рәўиштиң арттырыў дәрежеси қандай да бир ис- 
ҳәрекеттиң сапа белгисиниң екинши бир ис-ҳәрекеттиң сапа белгисинен артықлығын 
көрсетеди. Арттырыў дәрежеси көбинесе тийкар рәўишлердиң алдында жанапайлық 
хызметтеги күшейтиўши сөзлер келип солар менен дизбеклесиў арқалы жасалады. 
Китапханада китаплар оғыры көп. Рәўиштиң арттырыў дәрежесиниң тағы бир түри 
тийкар рәўишлериниң алдында күшейткиш жанапайларының келиўинен жасалады. Ап-
аз, уп-узақ, еп-ерте, ап-алыс т.б. 
Қадағалаў ушын сораўлар. 
1
. Морфология тараўының изертлейтуғын объекти қандай?
2. C
өз шақапларын бөлиўдиң неше принципи бар? Олар қандай. 
3
. Қарақалпақ тилинде неше ҳәм қандай сөз шақаплары бар?
4
. Атлық сөз шақабының қандай мәнилик түрлери бар? 
5
. Атлықтың қандай грамматикалық категориялары бар? 
6
. Келбетлик сөз шақабы лексика-семантикалық жақтан қандай топарларға бөлинеди? 
7
. Келбетликтиң қандай дәрежелери бар? 
8
. Санлық сөз шақабы деген не? 
9. Санлықтың қандай мәнилик түрлери, грамматикалық өзгешеликлери бар? 
10. Алмасық сөз шақабы деген не? 
11
. Алмасықтың қандай мәнилик түрлери, грамматикалық өзгешеликлери бар? 
12
. Фейил дегенимиз не? 
13
. Фейиллер қандай лексика-семантикалық ҳәм лексика-грамматикалық 
өзгешеликлерге ийе? 
14
. Болымлы ҳәм болымсыз фейиллер дегенимиз не? 
15
. Фейилдиң дәреже категориясы дегенимиз не? Қандай дәрежелери бар? 
16
. Бетлик фейил дегенимиз не? Бетлик емес фейиллер дегенимиз не?
17
. Фейилдиң мейиллери дегенимиз не? Оның қандай түрлери бар? 
18. Фейилдиң мәҳәллери дегенимиз не? Неше мәҳәл бар? 
19
. Ҳәрекет аты фейил дегенимиз не? 
20
. Келбетлик фейил дегенимиз не? 
21
. Ҳал фейил дегенимиз не? 
22
. Рәўиш қандай сөз шақабы? 
23
. Рәўиштиң қандай мәнилик түрлери ҳәм грамматикалық өзгешеликлери бар? 
24
. Рәўиштиң қандай дәрежелери бар?