Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

M = F •, • sin# = qE, • sin# = P_£ • E • sin# , (25.9)


80

vektor kurinishda esa

M = ^[P_f • E] , (25.10)


bilan ifodalanadi.

37. 
    rasm. Tashsi elektrostatik maydonda dipolga ta’sir etuvchi
    

kuchlar
M vektor P va E vektorlar yotgan tekislikka perpendikulyar bulib, soat milining yunalishi bilan mos tushadi.
Juft kuchlar momenti M , dipolning elektr momenti P_£ tashki elektrostatik maydon kuchlanganligining vektori E bilan mos tushguncha ta’sir kiladi.
Dipolning elektrostatik maydon buylab burilishi dipollissutblanish yoki orientatsiyaviyssutblanish deb ataladi.
Agar dipol bir jinsli bulmagan (E f const) elektrostatik maydonga kiritilsa, +q zaryad atrofida E₁ , -q zaryad atrofida YO₂ maydon kuchlanganliklari xosil bo’ladi.
Juft kuchlar yigindisi kuyidagiga teng bo’ladi.


F = F_t+ F₂ = q^{( E}i - ^E2⁾


(25.11)


^Ei ^E₂ dipolning elkasi l buyicha, urtacha maydon kuchlanganligidir,


ya’ni


Ei - E₂ = £ •


^rdE^L


V


d£


J


(25.12)


81

demak,

F = qi


^rdE^l


Skalyar kurinishda esa,


U di j


d


= P


dE


i


U di j


(25.13)


F = — (P • E)
di


ga tengdir. (25.13) - ifodani kuyidagicha ifodalashimiz mumkin


F = grad (P • E)


(25.14)

26. 
    - §. kutblanish vektori
    

Dielektrikning kutblanganlik darajasini xarakterlash uchun, kutblanish vektori deb ataluvchi fizik kattalik tushunchasi kiritiladi.
Kutblanish vektori (P_i) deb, dielektrikning bir birlik xdjmidagi barcha dipollar elektr momentlarining vektor yigindisiga mikdor jix,atdan teng bulgan fizik kattalikka aytiladi, ya’ni AV elementar xajmdagi n ta dipolning elektr momentlari yigindisini A V xajmga bulgan nisbatiga teng

• 
  1 ⁿ —
  

^P = av ^uP‘‘, ⁽²⁶¹⁾
bunda ^P _i - kutblangan i - molekulaning elektr momenti.
Agar kutbsiz molekulali izotrop dielektriklar bir jinsli elektrostatik maydonga kiritilsa, dipolning elektr momenti P_ii barcha molekulalar uchun bir xil bo’ladi:


- 1 « - nP - P_i = U P = ^L = n₀P_{i (26 2)} ⁱ AVl=i ⁱ AV ⁱ , ⁽²⁶.²⁾
bu erda no - dielektrikning birlik xajmidagi molekulalar soni - konsentratsiyasidir.


82




Demak, kutbsiz molekulada induksiyalangan dipolning elektr momenti kuyidagicha ifodalanadi:
P, = p« • e₀a• E, (26.3)
agar P0 •a = X, deb belgilasak, a - atomning kutblanuvchanligi, X, ^- dielektrikning dielektrik kabul kiluvchanligini bildiradi.
3
X, = ⁴t- • ^p0 , (26.4)
Dielektrik kabul щluvchanlik deb, bir birlik xajmdagi dielektrik molekulalarining kutblanuvchanligiga mikdor jixatdan teng bulgan fizik kattalikka aytiladi.

26. 
    - §. Elektrostatik maydondagi utkazgichlar
    

Erkin elektronlarga yoki ionlarga ega bulgan moddalar utkazgichlar deb ataladi, chunki tashki elektr maydoni ta’sirida elektron yoki ionlar tartibli x,arakat kilishi mumkin.
Agar erkin zaryadlarga ega bulgan utkazgich tashki elektrostatik maydonga joylashtirilsa, elektrostatik kuch ta’sirida, utkazgichdagi erkin elektronlar maydon kuchlanganligining vektori E ga karama - karshi tomonga siljiydi. Natijada utkazgichning ikki tomonida xar xil ishorali zaryadlar xosil bo’ladi: elektronlari ortikcha bulgan uchi manfiy zaryadlanadi, elektronlar etishmaydigan uchi esa, musbat zaryadlanadi.






40- rasm. Metall sharning elektrostatik maydonni
deformatsiyalashi


83




SHunday kilib, tashki elektrostatik maydon ta’sirida, utkazgichdagi mavjud zaryadlarni musbat va manfiy sirt zaryadlarga ajratish xodisasi elektrostatik induksiya yoki ta’sir orkali zaryadlash deyiladi. X,osil bulgan zaryadlar induksiyalangan zaryadlar deb ataladi.
Elektrostatik maydonga kiritilgan utkazgichdagi induksiyalangan zaryadlar maydonning manzarasini uzgartiradi.
40 - rasmda bir jinsli (E = const) elektrostatik maydonga kiritilgan metall sharning bu maydonni deformatsiyalashi tasvirlangan.
41 - rasmda esa, nuqtaviy zaryad xosil kilgan elektrostatik maydonga kiritilgan utkazgichning bu maydonni kanday deformatsiyalashi kursatilgan.
Musbat va manfiy zaryadlar kutbi xosil bulgani uchun ekvipotensial chiziklar utkazgich sirti shakliga bog’liq. Ammo, utkazgichga kiruvchi va chikuvchi kuch chiziklarining soni teng bulgani uchun utkazgich ichidagi zaryadlarning algebraik yigindisi nolga teng bo’ladi.
Tashki elektrostatik maydon ta’sirida utkazgichdagi zaryadlarning siljishi yoki manfiy va musbat kutblarni xosil bulishi ekvipotensial sirtlar paydo bulguncha davom etadi.

41. 
    rasm. Utkazgichning nutstaviy zaryad elektrostatik maydonini
    

deformatsiyalashi
Tashki elektrostatik maydonning kuch chiziklari utkazgich sirti buyicha induksiyalangan manfiy zaryadlarda tugaydi. Kuch chiziklari yana sirtki musbat zaryadlarda davom etadi. Ammo, utkazgich ichida kuch chiziklari yuk bulgani uchun utkazgich ichida elektr maydoni bulmaydi.
Zaryadlarning sirt buyicha kayta taksimlanishi ya’ni, manfiy va musbat kutblarningxosil bulishi, elektrostatik induksiya uodisasi deb ataladi.


84




Utkazgich ichida elektr maydon bulmasligi sirt zaryadlarining teng taksimlanganidan kelib chikadi. Bu x,ol elektrostatik xdmoya yoki moddalarning ekranlashishi deb ataladi. Sirt zaryadlarining
mavjudligi utkazgich ichida maydon bulmasligiga sabab bo’ladi, ya’ni tashki elektr maydoni ta’sirini yukka chikaradi.

26. 
    - §. Elektr s^imi
    

YAkkalangan utkazgich zaryadlansa, utkazgich sirti shakliga karab, x,ar xil sirt zaryadi zichligi s bilan taksimlanadi. SHuning uchun x,am utkazgich x,ar bir nuqtasidagi sirt zaryadining zichligi utkazgichdagi umumiy zaryad q ga proporsionaldir, ya’ni:


s = kq


(28.1)


bu erda k - utkazgich sirtidagi tekshirilayotgan nuqtaning funksiyasi bulib, utkazgich sirtining shakli va o’lchamiga bog’liq.
Zaryadlangan utkazgich ekvipotensial sirtining r - potensialini aniklash uchun uning butun S sirti buylab zaryadini aniklaymiz (42 - rasm).

41. 
    rasm. dq - zaryadning r masofadagi potensiali
    

Bu sirtni, dq = cdS zaryadga ega bulgan dS - elementar yuzachalarga
ajratib, dq - ni nuqtaviy zaryad deb xisoblaymiz.
Nuqtaviy dq zaryadning ^- masofadagi maydon potensiali
kuyidagiga teng bo’ladi.

1.