Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

§. Mexanikaviy ^arakat

Vakt utishi bilan jismning fazodagi vaziyatining boshka jismlarga nisbatan uzgarishi jismning mexanikaviy щrakati deb ataladi.
Galiley - Nyutonning mexanikasi klassik mexanika deb ataladi. Klassik mexanika, tezligi yorug’likning vakuumdagi tezligidan sezilarli ravishda kichik tezlikka ega bulgan makroskopik jismlarning xarakati konunlarini urganadi.
Yorug’lik tezligiga yakin yoki teng tezliklarga ega bulgan mikroskopik jismlar xarakati konunlarini maxsus nisbiylik nazariyasiga asoslangan relyativistik mexanika urganadi.
Mexanika asosan uch kismga bulinadi:
1) kinematika; 2) dinamika; 3) statika.
Kinematika - jismlar xarakati konuniyatlarini, xarakatning kelib chikish sabablarini e’tiborga olmay, urganadi.
Dinamika - jismlar xarakati konuniyatlarini, xarakatning kelib chikish sabablarini bilgan xolda, urganadi.
Statika - jismlar tizimi, tuplamining muvozanat xolati konunlarini urganadi.

2. 
   §. Moddiy nuqta. Absolyut kattik jism. Fazo va vakt
   

Klassik mexanikada urganiladigan eng sodda ob’ekt moddiy nuqta xisoblanadi.
Moddiy nutsta deb, ma’lum massaga ega bulgan, o’lchami urganiladigan masofalarga nisbatan juda kichik bulgan jismga aytiladi.
Moddiy nuqta tushunchasi abstraktdir. Masalan, Erning o’lchami ^uyoshgacha bulgan masofaga nisbatan juda kichik bulgani uchun, ^uyosh atrofidagi xarakatida uni moddiy nuqta deb faraz kilish mumkin. Bunda Erning butun massasi uning geometrik markazida mujassamlangan, deb xisoblanadi.
Jismlar biri - biri bilan uzaro ta’sirlashganda ularning shakli va o’lchamlari uzgarishi mumkin.
X,ar kanday sharoitda deformatsiyalanmaydigan jism absolyutssattits jism deb ataladi.


7




^attik jismning kismlari yoki ikki nuqtasi orasidagi masofa uzgarmasdir. ^attik jismlarning istalgan xarakati ilgarilanma va aylanma xarakatlar majmuasidan iborat.
Ilgarilanma uarakat - bu shunday xarakatki, unda xarakat kilayotgan jism bilan mustaxkam boglangan istalgan to’g’ri chizik boshlangich xolatiga nisbatan parallelligini saklab koladi.
Aylanma uarakat - bu xarakatda jismning barcha nuqtalarining xarakat traektoriyalari aylanalardan iborat bulib, ularning markazi esa aylanish uki deb ataladigan to’g’ri chizikda yotadi.
Jismlar xarakatini tekshirishda, ularning vaziyatini boshka, shartli ravishda kuzgalmas deb kabul kilingan jismning xolatiga nisbatan aniklash kerak.
Jismlarning fazodagi vaziyatini aniklashga imkon beradigan, kuzgalmas jism bilan boglangan koordinatalar tizimi fazoviy sanots tizimi deb ataladi.
Tanlab olingan fazoviy sanok tizimidagi xar bir nuqtaning urnini uchta x,u, z koordinatalar orkali ifodalash mumkin (1-rasm).

1. 
   rasm. Fazoviy sanots tizimida moddiy nutstaning
   

koordinatalari
Koordinata boshidan A nuqtagacha yunaltirilgan kesma radius - vektor
deb ataladi. Radius - vektor G ning koordinatalari x, u, z uklardagi proeksiyalaridan iborat, ya’ni:
r = x • i + y • j + z • k , (2.1)


8

Bu erda, i , j , k koordinata uklari buylab yunalgan birlik vektorlardir.

Agar A moddiy nuqtaning biror sanok tizimidagi radius -
vektori G bo’lsa, uning x, u, z koordinatalari t vaktning funksiyasi kurinishida ifodalanadi:
r = r (t) ; x = x (t) ; y = y (t) ; ^z = Z ⁽t⁾ , (2.2)
X,ar kanday xarakatni urganish uchun fazoda turli sanok tizimlarini tanlab olish mumkin. SHuni kayd etish kerakki, turli sanok tizimlarida ayni bir jismning xarakati turlicha bo’ladi. Lekin, sanok tizimi sharoitga karab tanlanadi. Masalan, jismlarning xarakati Er bilan boglangan sanok tizimi yordamida urganiladi.
Erning sun’iy yuldoshlari, kosmik kemalarning xarakati esa, ^uyosh bilan bog’liq bulgan geliotsentrik sanok tizimida tekshiriladi.
Ma’lum bir tanlangan sanok tizimidagi nuqta xolatini belgilovchi x, u, z koordinatalar kandaydir sonlardan iborat deb xisoblasak, eng avval, ularni ulchash usulini yoki prinsipini tanlashimiz kerak.
Fazodagi nuqta yoki jism xolatini belgilovchi x, u, z koordinatalar uzunlikdan iborat bulgani uchun, uzunlikni ulchash usulini tanlash kerak bo’ladi. Odatda, uzunlikni ulchash uchun, kandaydir kattik sterjenni namuna deb xisoblab, uni ulchov birligi deb kabul kilinadi. Nuqtaning fazodagi koordinatalaridan birini ulchash uchun, shu yunalishga ulchov birligi bulgan namuna necha marta joylashishining soni aniklanadi. Ana shu son tanlangan yunalishdagi jismning uzunligini belgilaydi. Agarda bu son butun bulmasa, namuna mayda bulaklarga (undan bir qismi, yuzdan bir qismi va xk.) bulinadi.
Bunday ulchash to’g’ridan - to’g’ri ulchash deb ataladi. Ammo bu usul kamchiliklardan xoli emas. Masalan, Erning radiusini, Erdan Oygacha yoki ^uyoshgacha bulgan masofalarni ulchashda namunadan foydalanib bulmaydi.
20
Bizning Galaktikamiz o’lchamlari tartibi taxminan -10 metrga yakin. Ikkinchi tarafdan kattik jismlar atomlari orasidagi masofalar -10^-10 m yoki ayrim yadro zarrachalari o’lchami -10^-15 m ga tengdir. Bu xollarda, to’g’ridan - to’g’ri ulchash usulini kullab


9

Xt