Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

£ 0 x 2 x 1


X 2 + L>012 X^ + L>011


£


\


2


1 - ^U0


c


2


\


1 - 4²


c


2


\


c


2


eki






Xi X₂


17- rasm. Bir-biriga nisbatan xarakatda bulgan sanots tizimida
uzunlik ul chamining uzgarishi
Sterjen tinch x,olatda bulgan K - sanok tizimiga nisbatan i₀ - tezlik bilan xarakatlanaetgan K' - sanok tizimida sterjenning uzunligi


"^- 4


marta kichikdir. Tizimning ⁴₀ - tezligi, eruglik tezligiga


yakinlashishi bilan, sterjenning uzunligi nolga tenglashadi va uning xakikiy uzunligi yukola boradi.

3. 
   K' tizimda koordinatalari x[ ^ x¹ bulgan A - nuqtada lampa
   

t[ - vaktda erishib, t2 - momentda uchadi (18 - rasm).
K'- tizimda lampaning enish vakti


At — 11 —1₁


ga teng.
Lorens almashtirishlaridan foydalanib K
vaktini ifodalab kuramiz:


tizimda enish


49

A t =

¹2 + ^v° ^x 2
c


At =


II _— ^v0


c


2


At'


1 — Vo²


c


2


^t1 +


L>


c


O X'
2 ^L1


,1 — Vo²


c


2


At'


.1 — Vo²


c


2


At ' =


At, 11 — ^V0


c






+ X


18 - rasm. Bir-biriga nisbatan x^arakatda bulgan sanots tizimida
vatstning uzgarishi


Xrdisa sodir bulayotgan tizimning tezligi yorug’lik tezligiga
yakinlashishi bilan K - tizimda yonish vakti cheksizlikka intiladi va uz
ma’nosini yukotadi.

4. 
   (15.3) - va (16.1) - formulalardan foydalanib tezliklarni
   kushishning relyativistik ifodasini keltirib chikarish mumkin.
   YUkoridagi formulalarning x,osilalarini keltiramiz
   

Or

7. 
   dX + v₀ dt'
   

dx = —, ⁰


dt =


dt' + -0- dx x
c


,1 — Vl


c


dx dx' + v₀ dt'


^d dt' + ^V0 dx' c


^Vx =


c


^Vx +^V0


L>


c


2 x


50

yoki

i.


^Ux ^-°0
1 O
^{1 -} 7 ^U


5) Klassik mexanikaga asosan, jismning massasi uzgarmasdir. Ammo, zarrachalar tezligining ortishida utkazilgan tajribalarda massaning tezlikka bog’liqligi kuzatilgan


m,


m


0


(16.2)


bu erda t_o - tinch xolatda turgan elektronning massasi, m relyativistik massa deb ataladi.
do


Nyutonning dinamikasiga asosan:


■ F = t


dt


Moddiy nuqta relyativistik dinamikasining asosiy konunini shunday yozish mumkin:


F = —


d
dt


t


0


00²


i


s


(16.3)


yoki


F =


dp
dt


P = mo =


m_n


i


(16.4)


Bu moddiy nuqtaning relyativistik impulsidir.


51




Nazorat savollari

1. 
   Ilgarilanma va aylanma xarakatlar uchun asosiy kinematik kattaliklarni ta’riflang va ular orasidagi boglanish ifodalarini ezing.
   
2. 
   Egri chiziqli xarakatda tezlik va tezlanishlarning tashkil etuvchilarini tushuntirib bering. Normal va tangensial tezlanishlar ma’nosini tushuntiring.
   
3. 
   Aylanma xarakat kinematikasining asosiy kattaliklarining (burchak tezlik, tezlanish) vektor yunalishlari kanday topiladi?
   
4. 
   Massa deb nimaga aytiladi? Kuch tushunchasida kanday ma’no etadi?
   
5. 
   Dinamikaning asosiy konunlari, Nyuton konunlarini tushuntiring. Bu konunlar kanday sanok tizimlari uchun urinli?
   
6. 
   Tabiatdagi kuchlarni izoxlab tushuntirib bering.
   
7. 
   Impuls va impulsning saklanish konunini tushuntirib bering. Kuch momenti nima? Impuls momenti va uning saklanish konunini tushuntiring. Kuch va impuls momentlari vektor yunalishlarini aniklab bering.
   
8. 
   Energiya, ish, kuvvat tushunchalarini aniklab bering.
   
9. 
   ^anday mexanik energiya turlarini bilasiz? Mexanik energiyaning saklanish konuni kanday tizimlar uchun to’g’ri bo’ladi?
   
10. 
    Konservativ va dissipativ kuchlar kanday kuchlar? Nima uchun tortishish kuchlari maydoni potensial maydon deyiladi?
    

52

2. 
   Bob. ELEKTR
   

16. 
    §. Elektr uzaro ta’sir
    

Tajribalar kursatishicha, zaryadlangan va magnitlangan jismlar, shuningdek elektr toki okayotgan jismlar orasida elektromagnit kuchlar deb ataluvchi uzaro ta’sir kuchlari mavjuddir. Jismlar orasidagi bu uzaro ta’sir elektromagnit maydon deb ataluvchi uziga xos vositachi materiya orkali uzatiladi.
Elektromagnit maydon nazariyasining asoschisi Faradey bir jismning boshkasiga ta’siri ularni bir-biriga tekkazish orkali yoki elektromagnit maydon deb ataluvchi, oralik muxit orkali uzatilishi mumkin, deb xisobladi.
Maksvell esa, Faradeyning asosiy goyalarini matematik shaklda ifodalab, elektromagnit to’lqinlar mavjudligini kursatib berdi va ularning tarkalish tezligi yorug’likning vakuumdagi tezligiga mos ekanligini isbotladi.
Atom - molekulyar nazariyaga asosan, uzaro ta’sir kuchlari jismni tashkil etuvchi zaryadli zarrachalar orasidagi elektr uzaro ta’sir natijasidir. Bundan, elektromagnit maydon xakikatan xam mavjudligi va u materiyaning bir kurinishi ekanligi kelib chikadi.
Elektromagnit maydon energiya, impuls va boshka fizikaviy xususiyatlarga egadir.
Zaryadlangan A jism atrofidagi fazoda elektr maydon xosil bo’ladi. Bu maydon unga kiritilgan boshka biror bir zaryadlangan V jismga kursatayotgan ta’siri orkali namoyon bo’ladi. Lekin, shuni ta’kidlash lozimki, A jismning zaryadlari xosil kilgan maydon boshka zaryadlangan jism joylashtirilmaganda xam fazoning xar bir nuqtasida mavjuddir. Elektromagnit maydon mavjud bulgan fazo- efir yoki vakuum deb ataladi.
Elektron nazariyaning asosiy goyasini zamonaviy fizika tilida kuyidagicha ifodalash mumkin: xar kanday modda musbat zaryadli atom yadrosidan va manfiy zaryadli elektronlardan tashkil topgan. Elektr zaryadi ayrim elementar zarrachalarning muxim xususiyati xisoblanib, bu zarrachalarning zaryadi e - elementar zaryadga teng.
X,ar kanday q zaryad bir qancha elementar zaryadlardan tashkil topganligi tufayli, u doimo e - ga karrali bo’ladi.


53

q = ± Ne

(17.1)

1. 
   - ifodadan, zaryad diskret kiymatlarni kabul kilgani uchun u kvantlangan xisoblanadi.
   

X,ar xil inersial sanok tizimlarda ulchanadigan zaryad mikdori bir xil bulgani uchun u relyativistik invariantdir. Boshkacha kilib aytganda, zaryad mikdori zaryad xarakatda bo’lsa xam, tinch xolatda bo’lsa xam bir xildir.
Elektr zaryadlari paydo bulishi va yukolishi mumkin, ammo bu xolda albatta xar xil ishorali ikkita zaryad bulishi shart.
SHunday kilib, elektrdan ajratilgan tizimlarda zaryadlar yigindisi uzgarmas bo’ladi va bu zaryadlarning satslanishssonuni deb ataladi.
n
41 + ?2 + 4z + + 4n =L q>
i=1

18. 
    - §. Kulon konuni
    

Nutstaviy zaryad deb, shunday zaryadlangan jismga aytiladiki, uning o’lchamlari boshka zaryadlangan jismlargacha bulgan masofaga nisbatan sezilarli darajada kichik bulishi kerak.
Kulon burama tarozi orkali nuqtaviy zaryadlar orasidagi uzaro ta’sir kuchini, ularning zaryadlari mikdori va oralaridagi masofaga bog’liqligini urgandi va kuyidagi xulosaga keldi: ikkita kuzgalmas nuqtaviy zaryadlar orasidagi uzaro ta’sir kuchi zaryadlarning xar birining mikdorlari kupaytmasiga to’g’ri proporsional va ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsionaldir. Kuchning yunalishi zaryadlarni tutashtiruvchi to’g’ri chizik buylab yunalgandir (19-rasm):
tg YA1 l qs