Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

© ©
v
54- rasm. V induksiyali magnit maydonida utkazgich


Barcha elektronlarga ta’sir etuvchi kuch:
dF = -n₀ S • d£ • [s • B ] • e
bo’ladi.
Agarda d£ vektori S - tezlik yunalishga teskari deb xisoblasak
dF = + n₀Sce[d£ • B] , (34.2)
Bu Amperssonunining differensial kurinishidir.
Agar utkazgich to’g’ri chiziqli va utkazgichning butun £ uzunligi buyicha B = const bo’lsa, shu utkazgichga ta’sir etuvchi kuch kuyidagicha ifodalanadi:
F = I[£, B ], (34.4)
Bu Amperssonunining integral ifodasidir.
Lorens kuchining yunalishi chap kul koidasi yoki parma koidasi bilan aniklanadi (55 - rasm).


105

Magnit maydon induksiyasi B chap kulning kaftiga tik yunalgan, zaryadning xarakat yunalishi kursatkich barmok yunalishida bo’lsa, zaryadga ta’sir kiluvchi Lorens kuchi bosh barmok yunalishida bo’ladi.

Magnit maydonidagi tokli kontur
Induksiya vektori B bulgan bir jinsli magnit maydoniga I tokli yassi kontur joylashtirilgan, deb xisoblaymiz (56 - rasm).

2. 
   - xol. B magnit induksiya vektori kontur tekisligiga paralleldir.
   

Utkazgichning di ₁ vadi ₂ kesmalar bilan ajratilgan dh qismini ajratib olaylik. Amper konuniga binoan ularga karama - karshi yunalgan juft kuchlar ta’sir etadi. Kesmalarga ta’sir etuvchi kuchlar kuyidagicha aniklanadi.
dF₁ - IBdi ₁ sin a₁ — IB • dh , (34.5)
dF₂ - IBdi 2 sin a₂ - IBdh , (34.6)
Bu kuchlar karama - karshi yunalgan va aylanish momentini tashkil etuvchi juft kuchlardir:


106

dM = dF₁ ■ b = IB • b ■ dfc = IB • dS

Bu erda b - bulakning uzunligi, dS - esa uning yuzasi. Agar butun kontur yuzasini parallel bulakchalarga bo’lsak va ularga ta’sir etuvchi
juft kuchlarning kuch momentlarini yigib chiksak, butun konturga






56- rasm. YAssi kontur tekisligiga parallel bulgan magnit
maydonining ta’siri


kuyilgan natijaviy kuch momentini xosil kilamiz:
M = j IB ■ dS = IB J dS = IB ■ S


(34.7)






57- rasm. YAssi konturga uning tekisligiga perpendikulyar bulgan
magnit maydonining ta’siri


107

3. 
   - ^ol. Magnit maydon induksiya vektori kontur tekisligiga perpendikulyar joylashgan (57 - rasm).
   

Konturning istalgan kichik bulagi (d£) ga ta’sir etuvchi kuch kuyidagiga tengdir:
dF = I[d£ • B] , (34.8)
bu kuch normal buyicha bulaklarga yunalgan bo’ladi va konturni aylantirmay, chuzadi.
Agar tok kuchi yoki magnit maydon induksiyasi karama - karshi tomonga yunalishini uzgartirsa, bu kuchlarning yunalishi uzgarib, konturni sikadi yoki kengaytiradi.
Umumiy ^ol. B induksiya vektori konturga utkazilgan normal
bilan a burchak tashkil kilsa, B vektorni ikkita tashkil etuvchiga ajratamiz (58 - rasm).

58. 
    rnsm. Istalgan yunalishdagi magnit maydonining yassi
    

konturga ta’siri
Induksiya vektorining normal tashkil etuvchisi B_n = B cos a konturni chuzishi yoki sikishi mumkin.
Induksiya vektorining tangensial tashkil etuvchisi B_m = B sin a konturga ta’sir etuvchi aylanma momentni xosil kiladi
M = I Bsina.
Vektor kurinishida kuyidagicha ifodalaymiz:


108

M - I • S [ n • B ] - [ P_m • B ] , (34.9)

buerda n normal yunalishdagi birlik vektor, ^Pm ^{- ISn} - tokning magnit momentidir.
M - [ P_m • B ] - umumiy xol bulib, undan 1- va 2- xususiy xollarni olish mumkin
p
( ^{a -} — va a - 0 )
Magnit momenti ^P_m bulgan kichik tokli konturni, muvozanat xolatida
(P_m • B) magnit maydonidagi nuqtaga joylashtiramiz va kontur tekisligida yotuvchi ixtiyoriy uk atrofida 90⁰ burchakka buramiz. Bu xolda unga ta’sir etuvchi aylantiruvchi moment maksimal kiymatga erishadi (M_max= R^) va magnit induksiyasi


B - ^M


P


(34.10)


ga teng bo’ladi. Muvozanat xolatda V ning yunalishi kontur tekisligiga normal buyicha yunalgandir.
Magnit induksiya vektori B - elektr maydon kuchlanganligi E ga uxshash magnit maydonining asosiy xarakteristikasidir.
Magnit maydonini xam elektr maydon kuchlanganligi chiziklariga uxshash induksiya chiziklari orkali grafik usulda tavirlash mumkin.
Magnit induksiya vektori B xar bir nuqtada induksiya chiziklariga urinma buylab yunaladi (59 - rasm).
Magnit maydon kattaligi sifatida magnit induksiya oqimi tushunchasi xam kiritiladi.
Elementar dS yuzadan utuvchi okim kuyidagi ifoda buyicha aniklanadi:
d0 - BdS cos a - B_ndS - (B • dS • n₁) , (34.11)


109

va S yuzadan utuvchi tulik okim esa kuyidagicha ifodalanadi:

F = |BdS cos a = |B_ndS = |(B ■ dS ■ P,) ^, (³⁴.1²⁾


(S)


(S)


(S)

58. 
    rasm. Magnit induksiya vektori
    

Elektr kuchi chiziklaridan farkli ravishda tabiatda magnit zaryadlari bulmagani uchun magnit induksiya chiziklari doimo berk bo’ladi, uning na oxiri, na boshi bo’ladi (60 - rasm).


>o


S <
V-.