Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

r radiusning kichik yoyi deb bilsak, u QMS kichik burchak yoki da burchakka yondashadi. U xolda QS = r •da ga teng bo’ladi.






65- rasm. Uzunligi cheksiz bulgan tokli utkazgichning magnit
maydon kuchlanganligi


Ikkinchi tarafdan PQS uchburchakdan dt gipotenuza QS katet bilan kuyidagicha boglangan


115

PQ = di , QS = disina

rda bda
rda = di • sin a , ^di = —— = -


sina sin² a






m


66- rasm. Tokli utkazgichning magnit maydon kuchlanganligining
yunalishi
Utkazgich uzunligi cheksiz bulganligi uchun integrallash chegarasi a = 0 dan + n orasida bo’ladi.


H =


I } . , I , .,n I
sin da =


4nb


^{(- cosa)}₀ =


Magnit maydon kuchlanganligi yunalishi di va r vektorlar joylashgan tekislikka perpendikulyardir (66 - rasm).

36. 
    - §. Magnit induksiyasi vektorissirkulyasiyasi
    

1. 
   tokli, to’g’ri chiziqli uzun utkazgichga perpendikulyar joylashgan yopik yassi konturni tasavvur etamiz (67 - rasm). Kontur da tokli utkazgichdan r masofada joylashgan di elementar kesmani olamiz. Tokning magnit maydon kuchlanganligi di kesma nuqtalarida radius -
   

116

vektorga perpendikulyar joylashgan bulib, d, kesma bilan p burchak

tashkil etadi.
I
H, = H cos p


H=


2pg


dl

67. 
    - rasm. To’g’ri chizitsli utkazgichga perpendikulyar joylashgan yassi
    

kontur
H, - magnit maydon kuchlanganligi H ning d, yunalishga proeksiyasidir, d, _n = d, • cos p- d, kesmaning H - yunalishga proeksiyasidir. Ikkinchi tarafdan d, _n yoyning uzunligi g da ga teng. Bu dolda,
H,d, = H • cosp • d, = Hd,_H = Hr • da


H • rda =-^— • r • da =₍₃₆n
2jg 2n , ⁽³⁶¹⁾

1. 
   - ifodani yopik kontur uzunligi buyicha integrallaymiz
   

I x da I


2p 2p


x 2p = I


(36.2)


Agar, yopik kontur ichidan bir nechta utkazgichlar utsa, u dolda I - barcha utkazgichlardan utayotgan toklar yigindisiga tengdir.


i H,dl = 11 = I


(36.3)


117

Bu ifoda magnit maydon kuchlanganligi vektorining yopik kontur buyichassirkulyasiyasideb ataladi.

Magnit maydon induksiyasi vektoriningssirkulyasiyasi kuyidagicha ifodalanadi:
^B = L^{H ,} I ^Bl^dl = A^I, (36.4)
Elektrostatik maydon kuchlanganligi vektorining yopik kontur buyichassirkulyasiyasi nolga teng va u potensial xarakterga ega edi.

3. 
   va (36.4) ifodalardan kurinadiki, tokning magnit maydoni uchun kuchlanganlik va induksiyassirkulyasiyasi nolga teng emas, shuning uchun magnit maydon uyurmali yoki solenoid kurinishli xarakterga egadir. Bu maydonda ma’lum bir nuqtadagi potensial xar xil kiymatlarga ega bo’ladi.
   

Bir tekis uralgan uramali va to’g’ri chiziqli uzun solenoidning ichida magnit maydon kuch chiziklari solenoid ukiga parallel yunalgan deb xisoblaymiz (68 - rasm).


A V






! £
g *
I i
D s:

67. 
    - rasm. To’g’ri chizikdi solenoid
    

SHunday solenoid uchun magnit maydon kuchlanganligi H mikdorini topishga urinib kuramiz.
ABCDA - to’g’ri burchakli yopik konturni olamiz. Konturning AV qismi solenoid ichida bulib, maydon kuch chiziklariga paralleldir.
Magnit maydon kuchlanganligi (H) yopik kontur buyichassirkulyasiyasini konturning aloxida bulaklariga tegishli turtta integral kurinishda olamiz:
| H,dl = | H,dl + | H,dl + | H,dl + | H,dl = nlI
AB BC CD DA


118

Bu erda i - AB va CD bulaklar uzunligi, n - uramlar zichligi, n i - uramlar soniga tengdir.

Solenoid tashkarisidagi katta masofada maydon kuchlanganligi juda kichikdir, shuning uchun CD bulakda u nolga teng. BC va DA bulaklar kuch chiziklariga perpendikulyar bulgani uchun H xam nolga tengdir. VS va DA bulaklarga Hi ning proeksiyasi xam nolga tengdir. SHu sababli turtta integraldan fakat bittasi


H_tdl


i
AB
nolga teng emas. AV bulakning nuqtalarida H_i uzgarmas bo’ladi


H _i = H = const


natijada
i H,dl = H i dl + Hl + nlI _{(36 5)}


AB


N ta uramli solenoidni bukib, xalka shakliga keltirsak - toroid xosil bo’ladi (69 - rasm). r - toroidning urta chizigining radiusi, n - toroidning birlik uzunligidagi uramlar soni.
Toroid magnit maydoni kuch chiziklari aylana kurinishida bo’ladi.






H vektor istalgan nuqtada maydon kuch chiziklariga urinma buylab yunalgan, shu sababli


119

8. 
   = H = const .
   

R radiusli konturni olamiz. Toroiddagi simlar uramining soni
p-2pg ga teng va barcha kuch chiziklari konturni sizib utadi.
Sirkulyasiya ifodasiga asosan:
i H_tdl = H i dl = H 2nR = n2m*I (36 6)
bu erdan
Agar toroid juda tor bo’lsa
ga tengdir. U dolda
H = nl
ga teng bo’ladi.
\

36. 
    - §. Faradeyning elektromagnit induksiya dodisasi. Lens konuni
    

Elektromagnit induksiya dodisasi dozirgi zamon fizikasi va texnikasining eng mudim dodisalaridan biri bulib, u Faradey tomonidan 1831 yilda ochilgan. Faradey utkazgan tajribalaridan birida temir dalka olib, unga kup uramlardan iborat bulgan ikkita mis chulgam uradi: 1 - chulgam uchlariga tok manbai bilan K kalit ulangan bulib, ikkinchisiga galvanometr ulangan (70 - rasm).
Birinchi chulgamda kalit ulanib, tok dosil bulganda, ikkinchi chulgamda tok impulsi dosil bulgan va galvanometr mili bir tomonga oga boshlagan va juda tez nolga kaytgan. Birinchi chulgam kaliti uzilganda dam ikkinchi chulgamda tok impulsi dosil bulib, galvanometr mili teskari tarafga ogib, yana juda tez nolga kaytgan. Kup sonli tajribalardan kuyidagi konuniyatlar aniklangan:
Vakt buyicha uzgaradigan tashki magnit maydonida joylashgan utkazgichda, ya’ni ikkinchi chultamdaelektr yurituvchi kuch paydo bo’ladi.