Mualliflar: Sultonmurod olim, Sunnat ahmedov, Rahmon qo'chqorov

Savol va topshiriqlar 
1. Radif haqida ma'lumot bering. 
2. Bu istilohning atalishi bilan she'rdagi o'rni va vazifasi o'rtasida qanday 
f
Jjog'liqlik bor? 
*"■ 3. Radifning qofiyaga bog'liq jihatlarini tushuntirib bering. 
4. Radifning turlarini sanang. 
5. Radifning she'riy janrlar bilan aloqadorligi aynan nimalarda ko'rinadi? 
TUYUQ VA TAJNIS 

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
Tuyuq - lirik janr. U arabiy va forsiy adabiyotda yo'q. Bu janr namunalarini faqat turkiy 
she'riyatdagina uchratamiz.
Tuyuqlar aslan turkiy xalqlar og'zaki adabiyoti ta'sirida shakllangan, takomil
topgan. Keyinchalik yozma adabiyotga o'tib, muayyan qoidalarga bo'ysungan, talablari 
qat'iylashgan. 
ь
Bir necha adabiy-badiiy talab tuyuq janrining asosiy qoi-dasiga aylangan:
Tuyuq, albatta, to'rt misradan iborat bo'lishi kerak.
Tuyuq misralari, xuddi ruboiydagi kabi, a-a-a-a yoki a-a-b-a tarzida qofiyalanishi zarur.
Tuyuq, albatta, ramali musaddasi mahzuf (yoki maqsur) vaznida, ya'ni «foilotun-foilotun-
foilun (yoki foilori)» tarzida
bo'lishi shart. Taqte'si: -V ------------ / - V ------- /-V- (yoki
V - ~).
Tuyuqda qofiyaga olingan so'zlar, albatta, tajnisli bo'lishi, ya'ni omonim sb'zlardan yoki 
shakldosh so'zlar turkumidan tashkil topishi darkor.
Ilgari tuyuqlar jamming ana shu talablaridan dastlabki uchta-siga javob bergan, xolos. Lekin 
keyinchalik janrning to'rtinchi sharti yuzaga kelgan. Shu tariqa tuyuqlarni tajnissiz tasavvur 
qilib bo'lmay qolgan.
T a j n i s - badiiy san'atlardan biri. Lug'aviy jihatdan jins-dosh, ya'ni shakldosh degan 
ma'noni anglatadi. Bu nutqda shakli bir xil, ammo ma'nosi har xil so'zlar yoki so'zlar tur-
kumini qo'llash, degani.
Ammo bu san'atni oddiygina qilib, omonimlar ishlatish ekan-da, deb hisoblamaslik
kerak. Chunki omonimlar - tilda
qat'iylashgan shakldosh so'zlar. Tajnisni yuzaga keltirish uchun esa muallif bir necha so'zlar 
ishtirokida ohoriy (original, ya'ni birmartalik) shakldoshliklar yaratishi mumkin. Masalan, ul Oy 
и loy, uloy (ulay) so'z birikmalari tilda o'zaro omonim emas Shoir she'rda bularni shunday 
qo'llaydiki, natijada bir gal ul Oy (u Oy), boshqa safar и loy, uchinchi ko'rinishda esa uloy (ulay) 
ma'nolarini anglatadi. Shundan ifoda go'zalligi kelib chiqadi. O'quvchi yo tinglovchi shuurida 
ajib bir badiiy zavq paydo bo'ladi.
Turkiy tillar, jumladan, o'zbek tili - tajnis yaratish uchun juda katta imkoniyatlarga ega. 
Hatto, tilimizdagi shu qulaylik adabiyotimizda tajnis ishlatish shart qilib qo'yilgan alohida, 
maxsus bir janrning paydo bo'lishiga olib kelgan.
Tuyuq - shunday janr. Unda qofiyaga olingan so'z yoki so'zlar turkumi o'zaro shakldoshlik 
paydo qilishi shart.
Lutfiyning mana bu tuyug'i qofiyasida tajnis bo'lib kelgar» so'zlarai ko'rib o'taylik:
Ko'ngluma har yonki boqsam, dog'i bor, Har necha dardimni desam, 
dog'i bor. Qilcha tanga bori ishqing у or edi, Bir sori bo'ldi firoqing, 
dog'i bor.
Birinchi misradagi dog'i bor so'zlari ko'ngildagi dog'ni ko'zda tutadi. Ikkinchi misrada esa 
xuddi shu so'zlar otashi bor degan ma'noni anglatadi. To'rtinchi misrada bu so'zlar yana (tag'in) 
bor ma'nosida kelgan.
Tajnis qofiyaga olinganda shuning o'zi qofiya vazifasini o'taydi. Ya'ni ma'nosi har xil 
bo'lgani uchun bu yerda tajnisli so'zlarning takrorlanishi qofiya o'rnida qabul qilinadi.
Shoir tajnisda aynan bor so'zi mavjudligidan foydalanib uchinchi, ya'ni qofiyasiz misrada 
ham ataylab bori so'zini qo'llaydi. Zimdan bu kalima bilan qofiyadagi so'zlar o'rtasida ham 
boshqa bir tajnis yuzaga keladi.