Mualliflar: Sultonmurod olim, Sunnat ahmedov, Rahmon qo'chqorov

har qancha dardimni aytsam, otashi bor. Qildekkina tanamga bori ishqing yor edi, firoqing (sendan 
ayriliq) bir taraf bo'ldi, yana bor. Uchinchi misrada ham «bori» so'zi bekorga ishlatilmagan.
Men sening ilkingdin, ey dil, bandamen, Vah, qachon yetkaymen ul 
dilbanda men. Bevafolarg'a meni qilding asir, Sen menga sultonsen, ey dil,
banda men.
Ushbu tuyuqda, odatdagidek, tajnisli so'zlar qofiya bo'lib kelgan va ular quyidagi ma'nolarni 
anglatadi:
- dil, bandamen - yurak, (men) bandaman (bog'lanib qol-ganman); 
- dilbanda men - dilbandga men; 
- dil, banda men ~ yurak, banda men (man). 

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
Misralar talqin etilsa, quyidagicha ma'no kelib chiqadi:
- Men 
sening 
dastingdan, 
 
ey 
dil, 
 
bandaman 
(bog'lanib 
qol- 
ganman), vah, men qachon u dilbandga yetgayman?
Meni bevafolarga asir qilding, sen menga sultonsan, ey dil, banda (fuqaro) - men.
Charxi kajraftor elidin yozamen, Chiqmadim hijron qishidin yoza men. 
Bir meni yorliq bila yod etmas ul, Har necha ul shahg'a qulluq yozamen.
Bu tuyuqda quyidagi tajnislarga duch kelamiz:
- yozamen - yozg'iraman (shikoyat qilaman); 
- yoza men - yozga men; 
- yozamen - yozaman (bitaman). 
Satrlar ketma-ketligi asosida talqin etilganda quyidagicha fikrlar ilgari surilgani ma'lum bo'ladi:
Charxi kajraftor (egri aylanuvchi charx, /anion) elidan noro-ziman, (Chunki) hijron (ayriliq) 
qishidan yozga chiqa olmadim. Har qancha и shohga qulluq (iltifotli maktub) yozganim bilan (to'rtinchi 
misra), meni bir yorliq (maktub) bilan и yod etmay-di (uchinchi misra).
Ko'z yoshim tuproq ila gar qotila
1
, Kelmagayman javridin, Haqqo, tila
2
. G'amzasi o'lturdi-yu ul 
bexabar, Men agar o'lsam, ne g'am ul qotila
3
?!
Kechti umr-u tushmadi ul yor
4
ila, Qo'rqaram ko'nglum bu g'amdin yorila
5
. Bu vafosizliqki, 
sendin ko'rmisham, E'tiqodim qolmadi hech yor
6
ila.
Ey ko'ngul, yorsiz sanga ne bor
7
bor? Qaydakim ul zulfi anbarbor
8
, bor. Chek jafo-u javr-u nozi 
borini, Bir kun o'lg'aykim, degaylar: «Bor-bor!»
Bir nazar qildim, qui o'ldum Oya
9
men, Ul sababdin jon-u dilni oyamen
10
. Gar meni shohimg'a 
etkursa Xudoy, Hazratingda sarguzashtim oyamen
11
.
To ishim tushti bir og'zi tor ila, Ko'nglumi asrar g'ami bir tor
12
ila. Ko'z tutarmenkim, ko'zumning 
suyidin Ko'ngli, vah, шхгсц muhabbat torila
13
.
IRSOLI MASAL
Gapda yoki she'rda xalq og'zaki ijodida mashhur bo'lib ket-gan biror maqol, matal, ibora 
yoxud hikmatli so'z keltirib, nutq ta'sirchanligini oshirish usuliga irsoli masal san'ati deyiladi.
Bu yerdagi irsol - keltirish, masal - misol, tamsil, maqol, matal, ibora ma'nolarini anglatadi. 
Eski o'zbek tilida maqol, matal va iboralar masal yoki zarb ul-masal deyilgan. Hozirgi 
tilshunosligimizda maqol, matal va iboralar frazeologizmlar deb yuritiladi.
Irsoli masal san'ati o'zbek yozma adabiyotining eng qadimgi namunalarida ham uchraydi. 
Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig», Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asarlarida bu 
ifoda va tasvir vositasining yuksak namunalariga duch kelamiz.
Xususan, Mavlono Lutfiy she'riyatida irsoli masal juda ko'p uchraydi. Shunga ko'ra, irsoli 
masal qo'llash - shoir ijodiyoti-ning yetakchi uslubiy fazilatlaridan biri, deyish mumkin.
Irsoli masalda muallif o'z fikr-mulohazasini tap-tayyor maqol, matal, ibora yo hikmatli so'z 
orqali quvvatlab oladi, shu tariqa o'quvchini ishontirishni kuchaytiradi, ifoda ta'sirchanligini 
oshi-radi.
Mumtoz adabiyotimiz vakillari asarlarida irsoli masal san'ati-ning eng yorqin namunalari 
mayjud. Qalam ahli, xususan, shoirlarimiz tilning shunday zo'r imkoniyatidan mumkin qadar 
ustalik bilan foydalanishga harakat qilishgan.
Ayni jihatdan Mavlono Lutfiy ijodi o'zigacha bo'lgan davr shoirlari ichida alohida ajralib 
turadi. Bu qalam sohibi merosida shunday g'azallar ham borki, ular boshdan-oxir badiiy-uslubiy 
tarafdan tamoman ana shu irsoli masal san'ati asosiga quriladi. «Ayoqingg'a tushar har lahza 
gisu...» g'azali xuddi shunday asarlar sirasiga kiradi. Undagi mavjud besh baytning bari aynan 
ana shu san'at ishtirokida yaratilgan. Bu qo'shmisralarning ham-masida maqol ikkinchi satrda 
kelgan. Amalda u birinchi qator-dagi fikrning tasdig'i yanglig' qog'ozga tushgan. Shu tariqa 
shoir fikrini ikki karra mustahkamlagandek bo'ladi.