Mualliflar: Sultonmurod olim, Sunnat ahmedov, Rahmon qo'chqorov

kelmadi, shuning uchun tong otgunga qadar ko'zlarimga uyqu kelmadi, deydi. Shuning 
o'zidayoq lirik qahramon holati, u che-kayotgan iztirob ma'lum qilinadi.
Betoqat oshiq har zamon-har zamon chiqib, ma'shuq yo'liga intizor bo'ldi, hatto, jon uning 
og'ziga keldi-yu, u yomon fe'l-atvorga ega sho'x go'zal kelmadi (ikkinchi bayt). «Ul sho'xi 
badxo'» deganiga qarab: «Yor yomon ekan, unda nega oshiq uni sevadi?» - degan fikrga 
bormaslik kerak. Chunki shoirning bu ifodasida o'ziga xos erkalash ohangi ham bor. Yorning 
«badxo '»ligi va'da berib, va'dasida turmaganida, xolos.
Uchinchi baytda yorning orazi (yuzi) «oyrfm»(ya'ni oq) ligi bilan oshiq hayotining 
qorong'iligi bir-biriga zidlashtiriladi: «Agar orazidek oydin bo'lganida ehtiyot qilib (birov ko'rib 
qolmasin deb) kelmagan bo'lsa, (kecha) hayotimdek qorong'u bo'lganda ham kelmadi-ku!»
T o ' r t i n c h i bayt lirik qahramon holati yanada og'ir-lashganini ko'rsatadi: «U paridek yor 
hajrida devonalardek yig'ladim, buni ko'rib, kulgisi kelmaydigan kimsa topilarmikan?»
B e s h i n c h i baytga kelib lirik qahramon bevosita ko'p-chilikka (g'azalxonlarga) murojaat 
qiladi: «Ko'zlaridan qancha suv kelar ekan deb, meni o'ldirmanglar, (chunki) bu kecha 
ko'zlarimdan faqat qon keldi, suv kelmadi». Bu yerda qon bilan suv bir-biriga zidlantirilgan.
G'azalning o l t i n c h i b a y t i alohida ajralib turadi. Unda lirik qahramon tolibi sodiq 
topilmasligidan shikoyat qilishga o'tadi. Baytning so'zlardan kelib chiqadigan ma'no-mazmuni 
quyidagicha: «Sodiq tolib topilmaydi, shunday bo'lmasa edi, kimki yo'lga qadam qo'ysa, 
«avvalqadam», ya'ni undan oldin-roqda yuradigan bir ma'shuq ro'baro' kelmaydimi?'/»
Agar g'azalning dastlabki besh baytida boshdan-oxir va'da berib, so'zida turmagan yorni 
kuta-kuta chekkan azob-iztiroblari haqida gapirib kelingan bo'lsa, bu baytda birdan, kutilmagan-
da lirik chekinish qilinadi. Lirik chekinish - keng tushuncha. G'azaldagi bunday lirik chekinish 
«begona bayt» deyiladi.
Bu yerda nozik falsafiy-tasavvufiy masala ko'tarilgan. «Yo'l» baytda tasavvufni, Alloh ishqini 
bildiradi. Bu yo'lda esa sadoqatli talabgor (oshiq) topilmayapti. Ayni gap bilan shoir pirga ishora 
qilgan. Chunki pir hamisha bu yo'lni muriddan avvalroq bosib o'tgan, ya'ni u «avvalqadam» 
bo'ladi. Avvalqadam oshiq esa Alloh vasliga yetib, ma'shuqqa aylanadi. Murid ana shu 
shayxning etagidan tutib, unga ergashmoqchi. Chunki Allohni sevish uchun murid avval pirini 
sevishi kerak. Boshqacha aytganda, Allohga muhabbat yo'li bevosita pir qalbi orqali o'tadi. 
Chunki tasav-vufda pirga komillik timsoli sifatida qaraladi.
Shuning uchun ushbu g'azalda majoziy tasvir orqali ilohiy ishq kuylangani, lirik qahramon 
begona baytda ishqda undan ko'ra «avvalqadam» bo'lgan «tolibi sodiq», ya'ni pir izlayot-ganiga 
hech qanday shubha bo'lmasligi kerak.
Navoiy g'azallarining yozilgan yillari ma'lum emas. Ammo uning «Xazoyin ul-maoniy»dagi 
uchinchi devon bo'lmish «Badoye' ul-vasat»dagi ushbu g'azali dastlab muxlislar tomonidan tartib 
ber-ilgan «Ilk devon»ga ham, muallif o'zi tuzgan ikkinchi devon -
«Navodir un-nihoya»ga ham kiritilganidan ma'lum bo'ladiki, u shoiming yoshlik davri lirikasi 
mahsuli hisoblanadi.
M a q t a ' ham - juda tahliltalab. Chunki unda ikki karra «boda» so'zi tilga olinadi. Shaklan, 
ya'ni yuzaki qaraganda, o'quvchida mayparastlik targ'ib etilayolgandek tasavvur tug'ilishi ham 
mumkin. Holbuki, Navoiy buyuk islom shoiri edi. Islomda esa mast qiluvchi ichimliklar harom 
hisoblanib, man etilgan.
May, sharob, boda, chog'ir...
O'tmishda ajdodlarimiz istc'mol etgan kayf beruvchi ichimliklar shunday so'zlar bilan 
nomlangan. Albatta, bu to'rt ichim-lik nimadan hozirlangani, tayyorlanish usuli, tarkibidagi spirt 
miqdori jihatidan o'zaro bir-biridan farq qilgan bo'lishi kerak. Biroq shoirlarimiz bu so'zlarni 
o'zaro ma'nodosh (sinonim) sifatida qo'llayvergan.
Nega?

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
Gap shundaki, adabiyot, xususan, she'riyatda bu so'zlar o'z ma'nosida emas, aksaran ko'chma 
ma'noda - badiiy timsol (obraz) sifatida ishlatilgan.
Xo'sh, badiiy timsol nima?
Timsol - asli, surat, rasm degani. Surat esa narsaning o'zi emas, u haqda ma'lumot beradi, 
tasavvur uyg'otadi, xolos. Uni ko'rib, o'sha narsaning o'zini xayolga keltirasiz. Badiiy timsol ham 
- shunga o'xshash. Shoir bir nimani ko'zda tutadi, o'sha narsani o'quvchi yaxshiroq, osonroq ko'z 
oldiga keltirsin uchun uning o'rniga biror timsol ishlatadi.
May, sharob, boda, chog'ir timsollarini ham mumtoz shoirlarimiz shu maqsadda qo'llagan.
Endi asosiy masalani o'rtaga tashiasak bo'ladi: bu timsollar nimani anglatadi? Boshqacha 
aytganda, mumtoz she'riyatimizda may, sharob, boda, chog'ir so'zlari uchrasa, o'quvchi may, 
sharob, boda, chog'irni emas, boshqa narsani ko'z oldiga kelti-rishi kerakmi?
Bu masalada shoshilmaslik zarur. Xususan, Alisher Navoiy ijodi ana shunday ehtiyotkorlikni 
taqozo etadi. Agar bu so'zlar shoirning she'riy ijodida uchrasa - ular badiiy timsol. Bordi-yu, bu
so'zlarni muallif ilmiy yoki, umuman, nasriy asarlarida
ishlatsa, vaziyat o'zgaradi: endi uni badiiy timsol deb emas, aynan o'sha spirtli ichimlikning o'zi 
deb hisoblashimiz - shart.
Bobokalonimiz ijodida unisi ham, bunisi ham uchraydi.
Avval o'sha o'z ma'nosida qo'llangan asarlariga to'xtab o'taylik.
«Holoti Sayyid Hasan Ardasher» asarida tasvirlanishi-cha, Sayyid Hasan Ardasher xos 
ma'naviy suhbatlar chog'ida bodaxo'rlik qilishni xush ko'rganlar. Lekin har gal ichkilikboz-
likdan keyin Yaratganga iltijo qilib, mayxo'rlikdan tavba beri-shini so'raganlar... Bu yerda o'z 
ma'nosidagi mastlik ko'zda tutilgan.
Navoiy zamondoshlariga yo'llagan xatlarini yig'ib, «Munshaot» nomi bilan to'plam qilgan. 
Shu asardagi hukmdorlardan biriga jo'natilgan maktubda ikki narsa maslahat tariqasida qattiq 
shart qilib qo'yiladi: birinchisi - Haq taolo amriga to'la itoatda bo'lib, buyurgan ishlarini so'zsiz 
bajarish; ikkinchisi - Tangri man etgan ishlar(nahy)ni qilmaslik. Odamlar ustidan hukm yuritish 
baxtiga muyassar bo'lgan kishi uchun Alloh amriga itoat etishda adolatga teng kcladigani yo'q. 
Man etilgan ishlardan tiyilishning hech bin esa «chog'ir tarkicha bo'lmas».
Navoiy bu gaplarning o'zi bilan ham cheklanib qolmaydi. Adolatning qadrini ham, may 
ichmaslikning foydasini ham Muhammad payg'ambar(s. a. v.)ning so'zlari bilan mustahkamlab 
tushuntiradi: «...Hazrat risolat (ya'ni Muhammad) sallallohu alayhi vasallam buyurubturkim,