Mualliflar: Sultonmurod olim, Sunnat ahmedov, Rahmon qo'chqorov

«qit'a» so'zi arab tilida bo'lak, qism, parcha ma'nolarini ang-latadi.
Qit'a yaxlit asar sifatida ijtimoiy-siyosiy, diniy-falsafiy, ax-loqiy-ta"limiy va boshqa 
yo'nalishlardagi muayyan mavzuga bag'ishlanadi. Qit'alarda, umuman olganda, pand-nasihat 
ruhi ustunlik qiladi. Shoirlar bu janr namunalarida ba'zan hajv, hazil-mutoyiba, jiddiy tanbeh 
tarzida, ba'zi hollarda esa o'z hayoti-ning turli lahzalari, ko'rgan-kechirganlari ta'sirida paydo 
bo'lgan mulohazalari va hukm-xulosalari sifatida fikr bayon etadi.
O'zbek adabiyotida qit'aning ilk namunalari Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'atit turk» 
asarida, Xorazmiy, Yusuf Amiriy, Gadoiy, Lutfiy ijodida uchraydi. Biroq Alisher Navoiy bu 
janrning yetuk namunalarini yaratib, o'zbek qit'achiligini yuksak pog'onalarga ko'tardi. «Xazoyin 
ul-maoniy»dagi to'rt devonda jami 210 ta qit'a mavjud. Ularning devonlardagi miq-dori 
quyidagicha:
«G'aroyib us-sig'ar»da - 50 ta;
«Navodir ush-shabob»da - 50 ta;
«Badoe' ul-vasat»da - 60 ta;
«Favoyid ul-kibar»da - 50 ta.
Bulardan tashqari, buyuk mutafakkiraing «Mahbub ul-qulub», «Xamsat ul-mutahayyirin», 
«Holoti Pahlavon Muhammad» va boshqa asarlarida ham qit'a namunalari uchraydi.
Keyingi asrlarda Zahiriddin Muhammad Bobur, Poshshoxo'ja, Munis Xorazmiy, Shavqiy 
Kattaqo'rg'oniy, Shukuriy Farg'oniy, Muhammadrizo Ogahiy, Miriy, Avaz О'tar, Almaiy va 
boshqa shoirlar qit'achilikda Navoiy an'analarini davom ettirdi. Ammo Navoiygacha ham, undan 
keyin ham hech kim mazkur janrni bu buyuk o'zbek shoiri darajasida rivojlantira olgan emas.

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
XX asrda Habibiy, Sobir Abdulla, Maqsud Shayxzoda, Mirtemir, Chustiy, Charxiy, Erkin 
Vohidovlar qit'a bitgan. Ho-zirgi paytda barmoq vaznida ham qit'alar yozilyapti.
Nodira - XIX asrning birinchi yarmida ijod qilgan taniqli o'zbek shoirasi. Uning asl ismi 
Mohlaroyim bo'lib, Nodira - ada-biy taxallusi. Bundan tashqari, Komila ta-xallusi bilan ham 
o'zbekcha she'rlar bitgani ma'lum. Bu qalam sohibasi - zullisonayn (ikki tilda ijod qilgan) 
shoiralarimizdan. Fors-tojik lisonidagi asarlarini Maknuna taxallusi bilan yozgan.
U ijod qilgan davrda Qo'qon adabiy muhitida o'zbek va fors-tojik tillarida badiiy
asarlar yaratish qariyb teng darajada edi.
Nodira 1792-yili Andijonda tavallud topgan. U Andijon hokimi Rahmonqul otaliqning qizi.
Nodiraning ota-onasi buyuk Sohibqiron Amir Temur xonado-niga mansub edi. Buni uning 
ushbu baytlaridan ham bilib olish mumkin:
Siyodat xonadoni, shohi Bobur nasli pokimen, Xudoyo, rahmat ayla barcha 
ajdodi izomimni.
Nodiraning onasi - Oyshabegim qizining soliha farzand, komila shaxs bo'lib yetishuviga ko'p 
hissa qo'shdi. Bo'lg'usi shoira zamona xoni oilasiga yaqin qarindosh bo'lgan xonadon-da voyaga 
yetdi. Rahmonqul otaliq Qo'qon xoni Olimxonning tog'asi edi. Shuning uchun 1807-yili 
Olimxon ukasi Umarxonni tog'asining qizi Mohlaroyimga uylantirdi. Umarxon Marg'ilon begi 
lavozimiga tayinlanganidan keyin oilasini shu shaharga olib ketdi.
Oradan uch yil o'tib, ya'ni 1810-yili Qo'qon xoni, ya'ni Nodiraning qaynakasi Olimxon qatl 
etildi. Uning taxtiga ukasi Umarxon o'tirdi. Shoiraning bundan keyingi hayoti mam-lakat 
poytaxti bo'lgan shu shaharda - xon saroyida kechdi. Bu uning ijod bilan muntazam va unumli 
shug'ullanishi, o'zidan oldingi turkiy va forsiy shoirlar asarlarini qunt bilan o'rganishi, ular 
an'analarini o'zlashtirib, izchil davom ettirishi uchun qulay sharoit yaratdi.
Shoira yashagan zamonda Qo'qon adabiy muhiti gullab-yashnagan edi. Umarxon uning umr 
yo'ldoshi, mamlakat rah-barigina emas, ustoz shoir ham edi. U Amiriy taxallusi bilan she'rlar ijod 
qilar, shoir sifatida mashhur edi. 7am takrorlana-di, degan gap bor. O'xshash yerini qarangki, 
Nodira va Zulfi-yaning turmushi ham qariyb bir xil kechdi. Ya'ni Nodira 30 yoshligida, Zulfiya 
esa 29 yoshida umr yo'ldoshidan ayrildi. Bu ayriliq tabiiy ravishda ana shu ikki shoira ijodida 
hijron moti-vini asosiy yo'nalishga aylantirdi. Nodira va Zulfiya faqat adabiy otimizdagina emas, 
umuman, hayotda ham o'zbek ayolining vafo va sadoqati timsoli bo'lib tarixda qoldi.
Nodira ijodi haqida gap ketar ekan, yana bir nozik jihatni esdan chiqarmaslik kerak. Yor 
timsolida zimdan Alloh ko'zda tutilishini, bu o'zbek mumtoz g'azaliyotida an'anaviy bir hodisa 
ekanini yax-shi bilasiz. Modomiki, yor Xudo ekan, uning jinsi ma'lum emas. Aksar erkak 
shoirlar yor deganda go'zal bir qizni ko'z oldilariga keltirib, uning chiroyini - qaddi-qomati, beli, 
sochi, yuzi, yonog'i, ko'zi, qoshi va hokazolarini qalamga olgan, bu borada bisotidagi bor yaxshi 
so'z-u ifoda-yu tasvirlarini ishga solgan. Bu mantiqan o'zini oqlagan. Chunki Alloh - husn shohi, 
ya'ni go'zallikning eng oliy namunasi, uni har qancha ta'riflasangiz ham, kamlik qilaveradi.
Biroq endi shoira yozgan g'azal yo boshqa kichik lirik janrlar namunalarida yor timsoliga 
munosabat biroz o'zgaradi. Birinchidan, ancha umumiylashadi, ya'ni endi uni xushro'y bir qiz 
sifatida tasvirlab bo'lmay qoladi. Ikkinchidan, g'azal jan-ri an'anasiga ko'ra, lirik qahramon - 
oshiq tarzida namoyon bo'ladi, erkak shoirlar yozgan asarlar mantiqan ma'shuqaga 
bag'ishlanadi, shoiralar qalamiga mansub satrlarda lirik qahramon oshiqqa aylanadi va g'azal 
endi ma'shuqaga emas, bal-ki ma'shuqqa bag'ishlanadi, shuning uchun shoiralar qalamiga 
mansub g'azallarda yorning uzun sochi, ingichka beli, qalam qoshi, uzun kipriklari... 
maqtalavermaydi. Uchinchidan, shoiralar yor(ya'ni ma'shuq)ni shunday umumiy tarzda 
tasvirlashi kerak-ki, undan Allohga ishora uzoqlashib ketmasin.
Nodira ijodi bu talablarga to'la javob beradi. Uning «Eshit» radifli g'azalida bir yo'la ham 
Amir Umarxon, ham Yaratganga ishora borligini sezish qiyin emas. Bu matla'dayoq ko'zga 
tash-lanadi:
Doda keldim, ey salotin sarvari, dodim eshit,
Sen shah-u, men benavo, lutf ayla, faryodim eshit.
Chindan ham, xonni ham «salotin sarvari» (podshohlar boshlig'i), ma'shuqini «shah» 

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
deyishi, o'zini «benavo» hisoblashi mumkin, bu ta'riflar, Xudoga qaratilgan, deb hisoblansa 
ham, bo'laveradi. G'azal davomidagi «sarvi ozodim», «sarvi nozim», «parizodim», «tab'i