Mualliflar: Sultonmurod olim, Sunnat ahmedov, Rahmon qo'chqorov

noshodim» undalmalari ham xuddi shunday tarzda bir yo'la ikki obyektga qaratilgan holda 
qo'llangan.
Kelki, bir soat seni ko'rmoq uchun mushtoqmen, Telba bo'ldim sendin ayra, ey 
parizodim, eshit, -
bayti esa she'rni yana-da hayotiyroq qilib, uning insoniy mu-habbatga daxldorligini 
kuchaytirgan.
Nodira asarlari mumtoz shoiralarimiz ijodiyotining ana shunday o'ziga xosliklari borligini, 
ularni nozik tushunish zaruratini ko'rsatib turibdi.
«Jilva ko'rsatdi chu ul sarvi diloro bog' aro...», «Fig'onkim, gardishi davron ayirdi 
shahsuvorimdin...», «Kel, sanga, ey shahi jahon, mamlakati jahon fido...», «Na gul sayr ayla, na 
fikri ba-hor et...» deya boshlanadigan va boshqa g'azallarini ham majoziy (insonning insonga 
muhabbati), ham ilohiy (insonning Allohga mu-habbati) ishq jihatidan talqin etish zarur. Ana 
shunda asar mazmu-ni falsafiylashadi, u irfoniy-tasawufiy ma'no-mazmun kasb etadi, uning 
badiiyligi, har zamon va makonga mosligi darajasi oshadi.
Shoira asarlarida mumtoz she'riyatimiz shart va talabla-rini mukammal o'zlashtirishga, shu 
yo'lda izlanishlar qilishga, yangiliklar yaratishga intilish sezilib turadi. Bu jihatdan uning
musammatlari
1
alohida diqqatga molik. Xususan, «Firoqnoma» musammati o'zbek so'z 
san'atining ajoyib namunasi hisoblana-di. Asar mazmun-mohiyati - shoira umum ijodidagi 
mavzu va motivlar bilan chambarchas bog'liq.
Nodira chekkan g'am, kulfat-u hijron azob-uqubatlari yetma-gandek, o'zi va o'g'illarining 
hayoti ham fojiali yakun top-di. 1842-yili Buxoro amiri Nasrulloxon lashkar tortib kelib, 
Qo'qonni bosib oldi. Uning buyrug'i bilan Nodiraning o'zi ham, uning o'g'illari 
Muhammadalixon, Sulton Mahmudxon ham, nevaralari ham vahshiyona qatl etildi.
Nodiradan xalqimizga ikki devon qoldi. Nisbatan to'la deb hisoblanadigan turkiy devonida 
189 g'azal mavjud. Ulardan ayrimlari tojikcha. Forsiy she'rlari «Devoni Maknuna»da jam-
langan.
Sharqda sohibi devon shoir bo'lish katta sharaf hisoblangan. Chunki devon tuzishi uchun 
shoir arab alifbosidagi barcha harf-lar bilan tugaydigan g'azallar bitgan bo'lishi kerak. Nodira 
ikki tilda ham ana shunday yuksak darajaga yetgan ijodkor edi. She'riyat muxlislari orasida 
shuhrati juda baland edi. Bu haqda uning o'zi faxr bilan:
Nodira, har so'zki insho ayladim, Aydi anga ahli davron: «Marhabo!» -
deb yozganida tamoman haq edi.
Chunki, mana, oradan bir yarim asrdan ko'p vaqt o'tgan bo'lishiga qaramay, uning she'rlari 
sevib o'qiladi, hofizlarimiz tomonidan qo'shiq qilib kuylanadi, hamon kishilarga ma'naviy-
ma'rifiy, badiiy-tab'iy (estetik) zavq va lazzat ulashadi.
Nodira ijodi o'zidan keyingi ko'plab shoirlar uchun ma-horat maktabi bo'lib xizmat qildi. 
Zokirjon Furqatning ayrim she'rlari aynan ana shu shoira asarlariga nazira (o'xshatma) tar-zida 
dunyoga kelgan. XX asrda Nodira haqida drama sahnaga qo'yildi, badiiy film ishlandi. Uning 
nomiga san'at va ta'lim maskanlari, ko'chalar qo'yilgan.
' M u s a m m a t - har bandi uch (musallas), to'rt (murabba'), besh (muxam-mas), olti (musaddas), yetti 
(musabba'), sakkiz (musamman), to'qqiz (mutasne' yoki tasne') va o'n (muashshar yoki mashru') baytdan iborat 
lirik she'r turi.
Savol va topshiriqlar
1. Nodiraning hayot yo'lini so'zlab bering. Umrining eng muhim nuqtalarini i-sdan chiqarmaslik uchun 
daftaringizga ularni alohida ketma-ketlik bilan qayd 
2. Nodira qanday oilada tarbiya topti? Bu uning shoira boiib yetishuvida 
qanday ahamiyat kasb etdi?
3. Nodira va Umarxon munosabatlari, buning shoira ijodiga ta'siri haqida
hatafsil so'zlab bering.
4. Shoira ijodida hijron motivi kuchayishining sabablari, ko'rinishlari haqida
so'zlang.

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
5. Nodira va o'zbek shoiralari munosabatlari haqida gapirib bering. 
6. Shoira ijodining o'zbek adabiyotida tutgan o'rni aynan nimalarda namoyon bo'ladi? 
Doda keldim, ey salotin sarvari, dodim eshit, Sen shah-u, men benavo, lutf ayla, 
faryodim eshit.
Maddi ohim shu'lasi husning dabiristonida Misrayi barjastadur, ey sarvi 
ozodim, eshit.
Sarvi nozim, sendin ayru naxli ohim bo'ldi xam, Qomating hajrida sindi shoxi 
shamshodim, eshit.
Har nechakim sabr ta'mirini bunyod ayladim, Ashk selobida vayron o'ldi 
obodim, eshit.
Barcha yor-u oshnodin aylading begonalig', Necha kunlar bo'ldi, hargiz qilmading 
yodim, eshit.
Kelki, bir soat seni ko'rmoq uchun mushtoqmen, Telba bo'ldim sendin ayru, ey 
parizodim, eshit.
Nodira bodi sabodin sanga irsol etgali
Qildi insho bu g'azalni, tab'i noshodim, eshit.
Yetti baytdan iborat bu oshiqona g'azal o'zbek mum-toz she'riyati uchun an'anaviy bo'lgan ramali 
musamma-ni mahzuf (yoki maqsur), ya'ni foilotun foilotun foil-
oun foilun (yoki foilon) vaznida bitilgan. Taqte'si: - V - - / - V - - / - V - - / - V -
(yoki - V ~). G'azaldagi beshinchi baytning birinchi misrasi «begonalig'» so'zi bilan tugagani, 
ya'ni oxirgi bo'g'in o'ta cho'ziq hijodan tashkil topgani uchun ramali musaddasi maqsur (- V - - / 
-
V ----- / - V -------- /- V ~) vaznida bitilgan.
G'azalda turkiy so'z («eshit») radifga olingan. Qofiyadagi so'zlarning barchasi o'zbekcha 
egalik qo'shimchasi bilan kelgan forscha-tojikcha so'zlardan tashkil topgan (dodim - faryodim -
ozodim - shamshodim - obodim - yodim - parizodim - no-shodim).
Lirik qahramon gapni to'g'ridan-to'g'ri yorga murojaatdan boshlaydi. Ammo g'azalning 
boshidan-oxirigacha biror joyda «yor» so'zi ishlatilmaydi. Chunki oshiq ma'shuqqa «ey sa-lotin 
sarvari» («ey podshohlar podshohi», 1-bayt), «ey sarvi ozodim» («ey sarv daraxtidek tik 
qomatligim», 2-bayt), «sarvi nozim» («mag'rur turadigan tik qomatligim», 3-bayt), «ey pari-
zodim» («ey parilar avlodidan bo'lganim», 6-bayt), «tab'i no-shodim» («ta'bi xursand 
bo'lmaganim», 7-bayt) undalmalari bilan murojaat qiladi. Besh baytda bunday undalmalarning 
kelishi g'azalning o'ziga xos uslubidan dalolat beradi.
Bulardan tashqari, lirik qahramon yorni «shah»ga, o'zini «benavo»ga o'xshatadi ham 
(matla').
Shu ifodalardan ham ko'rinib turibdiki, g'azal zimdan Nodira-ning yostiqdoshi - Amir 
Umarxon(Amiriy)ga bag'ishlangan. Lekin bu ochiq-oydin oshkor qilinmagan. Bunda 
adabiyotning adabi-yotligi, shoiraning badiiy farosati namoyon boigan. Ya'ni she'r an'anaviy, 
ya'ni oshiqning yor sog'inchi ifodalangan ishqiy g'azal tarzida qabul qilinaveradi.
G'azalda tazod san'atining go'zal namunalari ham uchraydi. Matla'dagi «shah» bilan 
«benavo» (muhtoj, bechora), 3-bayt-dagi «sarvi noz» bilan «xam» (egilgan), 4-baytdagi 
«vayron» (buzilgan) bilan «obod», 5-baytdagi «oshno» (tanish) bilan «begona», 5- va 6-
baytlarda kelgan «necha kunlar» bilan «bir soat» o'rtasida yuzaga kelgan ajib bir qarama-
qarshilik fikrni kuchaytirishga, oshiq holatini yanada aniqroq tasvirlashga xiz-mat qilgan.
G'azaldagi baytlar ma'no-mazmunini quyidagicha ifodalash mumkin:
Ey podshohlar podshohi, arz qilib, (oldingga) keldim, arzimni eshit, Sen shahsan-u, men bechorarum, 
mehr ko'rsatih, faryodimni eshit (matla').
Ohimning cho'zilgan shv.'lasi hustling devonxonasi{rmr7,oxonas\)da (bir) munosib misra (bo'Idu, 
ey sarvdek tik qomatli (yorim), eshit (2-bayt).
Mag'rur tik qomatii sarvdek yorim, sendan uzoqda xurmo daraxtidek tik ohim xam bo 'Idi.
Qomating hajrida shamshod shoxidek shoxim sindi, eshit (3-bayt).

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
Sabrimni har qancha ta 'mirlamayin,
Ko'zyoshlarim selidan (bu) obodim vayron bo'laverdi, eshit (4-bayt).
(Ishqing bilan) barcha yor-u oshnodan begona aylading, Necha kunlar bo'ldi, hech meni yodga 
olmaysan, eshit (5-bayt).
Kelki, bir soat seni ко 'rmoq uchun mushtoqman,
Seni ko'rmayotganimdan telba bo'ldim, ey parizodim, eshit (6-bayt).
Nodira sharqdan esadigan yoqimli shamoldan sanga yuborish uchun Bu g'azalniyozdi, ta 'bi xursand 
bo 'Imaganim, eshit (maqta').
G'azal ma'no-mazmuni bilan tanishib, uning yana bir xususi-yatini sezish mumkin. Unda 
shoira yorining tik qomatini yoki, aksincha, ishqiy iztiroblari oqibatida o'zining tik qomati 
bukil-gani holatlarini tasvirlash maqsadida mumtoz she'riyatimizda an'anaviy bo'lgan daraxtlar 
(«sarvi ozod», «sarvi noz», «naxli oh», «shoxi shamshod») timsollaridan mahorat bilan 
foydalanadi.