Mualliflar: Sultonmurod olim, Sunnat ahmedov, Rahmon qo'chqorov

«G 'aroyib us-sig'arming 3 71-g 'azali.
Sakkiz baytli bu g'azal asrlar osha el orasida mashhur bo'lib kelyapti. Radifi - sof turkiy 
(o'zbekcha) so'z. Qofiyasiga shoir arabiy («fan», «vatan», «rasan», «kafan»), forsiy («ko'hkan», 
«shikan», «anjuman») kalimalarga ohangdosh o'zbekcha so'z («tikan») ham topadi.
Ushbu g'azal sakkiz baytdan iborat. U mujtassi musammani maxbun va maxbuni maqtu', 
ya'ni mafoilun-failotun-mafoilun-fa'lun vaznida bitilgan. Taqte'si quyidagicha bo'ladi: V - V- / 
V V - - / V - V - / - -.
G'azal oshiq qalbning yetuklik va kamolot timsoli bo'lmish komil insonga jo'shqin 
muhabbati ifodalangan mashhur she'r-lardan biri hisoblanadi
1
. XX asr boshlarida uni mashhur 
xonan-da To'ychi hofiz Toshmuhammedov «Shashmaqom» tarkibiga kiradigan «Ushshoq» 
(«Oshiqlar») kuyi asosida qo'shiq qilib aytadi. «Shashmaqom» tarkibidagi bu kuyning aynan 
shunday nomlanishi ham bejiz emas. Olimlar, bu kuyda oshiq qalbning yor vasliga yetish 
yo'lidagi iztirob-u nola-yu fig'onlari aks et-gan, deb hisoblashadi. Bir asr mobaynida bu 
g'azalni ko'pdan-ko'p xonandalarimiz ijro etdi.
Matla'ni sharhlashning o'zidayoq bu g'azalda qanchalar ma'no-mazmun yashirin ekani 
ayonlashadi. Lirik qahramon oshiq tarzida so'z boshlab, yoriga to'g'ridan-to'g'ri «qaro ko'zum» 
deb murojaat qiladi, undan kelib odamgarchilik («mar-dumlig'») qilishni, yana ham aniqrog'i, 
oshiq ko'zi qorasida gavhar («mardum kebi») vatan tutishni so'raydi. «Mardum kebi» ifodasida 
zimdan «odamdek» degan ma'no ham yashirin. Bilam-izki, ko'z qorachig'i ichida yana qop-
qora gavhar («gavharak» ham deyishadi) bor. U eski tilimizda «mardumak» deb ham 
ishlatilgan. Hozir ham bu shakl ayrim shevalarimizda saqlanib qolgan. Demak, shoir birinchi 
va ikkinchi misralarda shakldosh (omonim) so'zlar ishlatib, tajnisga erishgan.
Tasavvufiy adabiyotda uchraydigan timsol-istilohlar lug'atlarida ko'z komil inson timsoli 
sifatida tushuntiriladi. Xuddi komillikka erishgan inson o'zidan kechib, boshqacha aytganda, 
o'zidagi barcha illatlarni bartaraf etib, faqat Yaratganni ko'rgani, uni
' Bu g'azal ko'plab navoiyshunoslar tarafidan atroflicha sharhlangan. Ular orasida atoqli sharqshunos, 
filologiya fanlari doktori, professor Najmiddin Ko-milov yozgan sharh ilmiyligi, asarning dunyoviy va 
tasavvufiy ma'no-mazmuni keng talqin etilgani va teran xulosalarga boyligi bilan ajralib turadi. Tahlilda Ыг ana 
shu sharhdan ijodiy foydalandik. Qarang: К о m i 1 о v N. Ma'nolar olami-ga safar (Alisher Navoiy g'azallariga 
sharhlar). Т.: «Tamaddun» nashriyoti. 2012. 174-188-betlar.
o'ylagani kabi, ko'z ham o'zini ko'rmaydi, o'zgalarni ko'radi. O'zi, umuman, yuzga ilohiy 

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
go'zallik (zuhurot) ramzi deb qaraladi. Ko'z esa - ana shu go'zallik jamlangan asosiy man-
ba. Chunki yuzning bor jozibasi - ko'zda mujassam. Ko'zni sevish orqali ilohiy jamolni 
yaxshi ko'rish ifodalanadi.
G'azaldagi link qahramon ana shu ko'zda nazarda tutil-gan komil insonni o'z ko'zining 
gavhariga aylantirmoqchi. Shu tariqa matla'dan quyidagicha ma'no-mazmun anglashiladi: 
«Qora ko'zligim (go'zal yorim), kel endi, odamiylik muruv-vatini ko'rsatishni o'rgan (odat 
qilgin), ko'zimning qorachig'iga (gavhariga) gavhar (qorachiq) kabi o'rnashgin (maskan 
tut)». Baytni mana bunday talqin ctsa ham bo'ladi: «Qora ko'zligim, kelgin-da, mehr-
muruvvat, vafu rasmini tuz (vafo qil), men uchun sen ko'zimning qorachig'iday azizsan, 
joying - ko'zim ichida».
O'zbek tilida «ko'z» kalimasining o'z va ko'chma ma'nosidan foydalanib ishlatiladigan 
ko'plab so'z-u iboralar mavjud. Ular orasida, ayniqsa, «ko'zlamoq», «ko'z httmoq» va «ko'z