Mualliflar: Sultonmurod olim, Sunnat ahmedov, Rahmon qo'chqorov

iimb-vm)
XX asr boshidagi o'zbek milliy uyg'onish davri adabiyotining yetakchi 
siymolaridan biri Abdurauf Fitrat ko'hna ilm-fan markazlaridan bo'lmish 
Buxoro shahrida 1886-yilda tavallud topgan.
lining otasi Abdurahimboy zamona-sining o'ziga to'q, o'qimishli, dunyo ko'r-gan kishilaridan edi. 
Uning tirikchiligi sarroflik (pul maydalovchi, pul almash-tiravchi) va savdogarlik bilan kechgan. Kasbi 
taqozosi bilan boshqa yurtlarga, hatto Turkiya, Eron, Qashqarga tez-tez bo-rib-kelib turgan.
Onasining ismi Bibijon (to'la nomi Nastarbibi, ayrim man-balarda Mustafbibi deb aytiladi) bo'lgan. 
Fitrat 1937-yilda «xalq dushmani» sifatida qamoqqa tashlanganda onasi hayot edi.
Bu oilada Abduraufdan key in у ana ikki farzand tug'ilgan -Abdurahmon va Mahbuba.
Bo'lg'usi ijodkor avval shahardagi ko'plab eski maktab-lardan birida, keyin mashhur Mir Arab 
madrasasida o'qiydi. 18 yoshlarga yetganda, bir muddat otasining ishlariga yordam beradi, u bilan birga 
haj ibodatiga ham boradi. 1904-1907-yil-lar oralig'ida ro'y bergan shu safarlar davomida yosh Fitrat 
dunyoning Turkiya, Eron, Hindiston, Arabiston, Rusiya singari mamlakatlarini o'zi uchun kashf qiladi.
Albattaki, bu sayohat
lar uning dunyoqarashi kengayishiga turtki bo'ladi, o'z yurtidagi ahvolga 
chetdan turib nazar tashlash imkoniyatini beradi.
1909-yilda Abdurauf o'zining bir necha hamshaharlari bilan birgalikda Istanbul (Turkiya)ga 
o'qishga ketadi. 1913-yil oxi-rigacha Istanbuldagi «dorulmuallimin» - muallimlar gimnazi-yasida 
tahsil oladi.
Juda yoshligidan badiiy ijodga qiziqib, uning turli janrlari-da mashqlar qilib kelayotgan Fitrat 
1909-yilda dastlabki yirik asarini e'lon qiladi. Bu Tstanbulda chop etilgan «Munozara» ki-tobi 
edi. Mazkur asarning to'liq nomi «Hindistonda bir farangi ila buxorolik mudarrisning jadid 
maktablari xususinda qilg'an munozarasi» bo'lib, u fors tilida yaratilgan.
Shundan so'ng 1911—1912-yillarda birin-ketin uning forsiy tilda yozilgan she'rlari to'plami - 
«Sayha» («Na'ra»), nas-riy asari - «Hind sayyohi qissasi» («Bayonoti sayyohi hindi») bosilib 
chiqadi. O'sha yillari Turkiya yoshlari orasida avj olgan hurfikrlilik Fitratga ham kuchli ta'sir 
etgani, u uzoqda turib ona yurti Buxoroning ayanchli ahvoliga qanchalar achingani mazkur 
asarlarda o'z ifodasini topdi.
Biroq o'qishni tugallab yurtiga qaytgan Fitrat mavjud ahvol-ni o'zgartirish oson 
kechmasligini ich-ichdan his qiladi. Zero, butun Turkistonda bo'lgani singari Buxoroda ham 
diniy mu-taassiblik, jaholat va qonunsizlik barcha jabhalarda hukm surar, kishilar ongida 
o'zgarish yasamay turib, jamiyatda biror ijobiy o'zgarish qilishning imkoniyati yo'q edi.
Shu tufayli ham Fitrat o'z davrining Ismoilbek Gasprins-kiy (Rusiya ma'rifatparvari), 

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
Mahmudxo'ja Behbudiy, Is'hoqxon Ibrat, Abdulla Avloniy singari fidoyilari tutgan yo'ldan 
borishga ahd qiladi. Shahrisabz va Karkida yangi usul - jadid maktablari ochadi, bolalarga 
zamonaviy ta'lim berishni joriy qiladi.
Fitrat nazarida millatni uyg'otish, uning ongini yuksaltirish-ning muhim yo'nalishlaridan biri 
- matbuot, adabiyot va san'at orqali xalqqa ta'sir etish edi. Shu maqsadda ijodkor publi-tsistika va 
adabiyotning turli janrlarida o'nlab asarlarni yozib, e'lon qildi. «Rahbari najot» (1915), «Oila» 
(1916), «Begijon» (1916), «Mavludi sharif» (1916), «Abo Muslim» kabi asarlari
shular jumlasidandir. Bunga qo'shimcha Fitrat yangi maktablar uchun darsliklar ham ijod qiladi. 
Uning «Muxtasar islom tarixi» (1915), «O'qu» (1917) va boshqa kitoblari Behbudiy, Avloniy, 
Hamza darsliklari singari bolalar ta'lim-tarbiyasida muhim rol o'ynaydi.
Fitrat 1917-yil fevral inqilobidan keyin siyosiy harakatlarga yana-da faolroq aralasha 
boshlaydi. Buxoro jadidlarining «Yosh buxoroliklar» firqasiga sarkotib bo'lib saylanadi. 
Samarqandda chop etiladigan «Hurriyat» gazetasida o'zining o'tkir maqola-lari bilan ketma-ket 
chiqishlar qiladi. Fitrat 1917-1918-yillar oralig'ida bu gazetaga bosh muharrir ham bo'ladi.
1917-yil oktabrida Rusiyada bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan davlat to'ntarishini 
har kim har xil kayfiyatda qar-shi oladi. Kimdir unga katta umid bog'lagan bo'lsa, ko'pchilik 
bo'lib o'tgan hodisaning asl ma'nosini anglolmay, taraddudda qolgandi. Fitrat esa bu hodisaga 
o'zining uzil-kesil bahosini shu kunning o'zidayoq ochiq e'lon qiladi. «Hurriyat» gazetasining 
1917-yil 7-noyabr sonida u: «Rusiyada yangi bir balo bosh ko'tardi: bolshevik balosi!» - deb 
yozdi.
5-sinfdagi adabiyot darsligidan bilasizki, xuddi o'sha payt-lar Fitrat «Yurt qayg'usi» degan 
turkum she'rlar yozib, bolsheviklar o'z yurtiga yana-da ko'proq qayg'ular olib kelishini oldindan 
bashorat qilgan edi.
Shunday bo'ldi ham: sho'rolar 1917-yil 27-noyabrda tuzil-gan Turkiston muxtoriyati qonuniy 
hukumatini oradan uch oy ham o'tmay mahv etdilar. Buxoroda bo'lsa, johil ulamolar so'zidan 
chiqmagan, o'z taxtidan ayrilib qolishdan cho'chigan amir yosh buxoroliklarni qirg'in qilish 
yo'liga o'tdi. 1918-yil bahorida Fitrat Toshkentga chaqirib olindi va bu yerda maorif va madaniy 
ishlarga jalb qilindi. Maktablarda, dorulfununda til va adabiyotdan saboqlar berdi.
1919-yilning boshida Fitrat Toshkentda birinchi bor Cho'lpon bilan uchrashdi. Bu ikki 
buyuk iste'dodning do'stligi ular qatag'on qilingan kunga qadar davom etdi.
Fitrat 1918-yilda Toshkentda «Chig'atoy gurungi» deb nom-langan ilmiy-ma'rifiy jamiyatni 
tashkil etadi. Bu tarixiy yig'in bor-yo'g'i uch yil faoliyat ko'rsatgan bo'lsa-da, yangi davr o'zbek 
madaniyati, gumanitar soha fanlarining shakllanishida beqiyos rol o'ynagandi.
Fitrat o'zbek dramaturgiyasi rivojiga ham salmoqli hissa qo'shgan adib hisoblanadi. Uning 
«O'g'uzxon», «Chin sevish» (1920), «Abulfayzxon» (1924), «Shaytonning tangriga isyoni» 
(1924), «Arslon» (1926) singari o'nlab dramalari o'zbek teatr-lari sahnasida katta muvaffaqiyat 
bilan qo'yilgandi.
1920-yil oxirlarida Fitrat o'zining sadoqatli do'sti Fayzulla Xo'jayevning taklifi bilan 
Buxoroga qaytadi. Unga F.Xo'jayev boshchiligidagi Buxoro hukumatining yirik lavozimlari 
ishonib topshiriladi. Fitrat va F.Xo'jayev tashabbusi bilan o'sha yil-lardayoq 60 nafardan 
ko'proq yoshlar davlat yo'li bilan Ger-maniyaga o'qishga yuboriladi. 1921-yil mart oyidan 
e'tiboran Buxoro Jumhuriyatida turk (o'zbek) tili davlat tili deb e'lon qilinadi. Buxoro teatri ish 
boshlaydi, ilmiy jamiyatlar tuziladi...
Yosh, mustaqil jumhuriyatning bu yutuqlaridan xavotirga tushgan bolsheviklar partiyasi 
markazqo'mi 1923-yil 12-iyun-dagi o'zining maxsus majlisida «Buxoro masalasi»ni muhoka-
ma qiladi. Mazkur majlisda «Buxoro hukumati nomi ostida ish ko'rayotganlarning xalq va so vet 
hukumatiga hech bir aloqa-dorligi yo'q» ekani, «bu yerda hokimiyatga boylar, savdogarlar 
tortilgani, birorta ham dehqon yo'qligi» qattiq tanqid qilinadi. Oradan 11 kun o'tgach - 23-
iyunda Buxoroda bo'lgan kommu-nistlar plenumida Buxoro hukumatining besh a'zosi 
partiyadan o'chirilib, ishdan haydaladilar. Ular orasida Xalq xo'jaligi ken-gashi raisining 
o'rinbosari Abdurauf Fitrat ham bor edi.
Fayzulla Xo'jayevning ko'magi bilan adib Moskvaga keta-di va 1923-1924-yillarda Sharq 

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
tillari institutida mehnat qiladi. Shuningdek, hozirgi Sankt-Peterburg universitetining sharq 
fakultetida sharq xalqlari tili, adabiyoti, madaniyatidan ma'ruzalar o'qiydi, professorlik 
unvoniga ega bo'ladi.
Ilmiy faoliyatga jiddiy berilgan Fitrat shu yillari «Bedil» ilmiy-ommabop ocherkini, 
«O'zbek tili qoidalari to'g'risida bir tajriba: Sarf (1-kitob), Nahv (2-kitob)», «Sarfi zaboni tojik», 
«Adabiyot qoidalari» singari darslik-qo'llanmalarni e'lon qiladi.
Adib O'jzbekistonga 1927-yilda qaytib keladi. Samarqandda tashkil etilgan Oliy Pedagogika 
instituti (hozirgi SamDU) da ishlay boshlaydi. Ilmiy izlanishlarining mevasi o'laroq, birin-ketin 
uning «Eng eski turkiy adabiyot namunalari», «O'zbek adabiyoti namunalari», «Sharq 
shaxmati», «O'zbek klassik mu-siqasi va uning tarixi», «Fors shoiri Umar Xayyom» singari il-
miy asarlari dunyoga keldi.
Fitrat o'nlab mumtoz shoirlarimizning ijodiy merosini izlab to-pish, tadqiq etish va nashr 
qilishda alohida jonkuyarlik ko'rsatdi. U 1936-yilda «Aruz haqida»gi kitobini ham e'lon qildi.
Afsuski, 30-yillardan e'tiboran avj olib ketgan siyosiy ta'-qib - terror muhiti ko'plab ziyolilar 
qatori professor Fitratni ham chetlab o'tmadi. Vaqtli matbuotda, ketma-ket uyushtirilgan turli 
majlislarda Fitrat «millatchi», «turkparast», «islomparast», hatto «g'arbning josusi» sifatida 
qoralandi, unga kurakda tur-maydigan ayblovlar taqaldi. Nihoyat, 1937-yilning 24-aprelida u 
qamoqqa olindi.
Tergovning biror bir qonuniy talablariga amal qilinmay o'tkazilgan so'roq-savollardan so'ng, 
Abdurauf Fitrat «xalq dushmani» sifatida ayblanib, 1938-yilning 4-oktabrida Toshkent-da otib 
o'ldirildi. Bu qotillikning g'ayriqonuniy harakat ekani-ni shundan ham bilsak bo'ladiki, 
Fitratning qatl etilishi e'lon qilingan hukmga u ijro etilganidan bir kun keyin - 5-oktabrda imzo 
chekilgan.
Yurtimiz istiqlolga erishganidan keyingina millatparvar shoir-yozuvchilarimiz to'g'risidagi 
barcha haqiqat ro'yobga chiqdi. Fitratshunos olimlarimizdan H.Boltaboyev, B.Qosimov, 
I.G'aniyev, B.Ergashev va boshqalar adib hayoti va ijodi to'g'risida o'nlab yangi tadqiqotlarni 
e'lon qildilar.
«Ma'naviyat» nashriyoti tomonidan 2000-yilda Fitratning 2 jildlik «Tanlangan asarlar» 
to'plami chop etildi. Bugun Fitrat nomida respublikamizning barcha viloyatlarida ko'chalar bor. 
Buxoroda uning yodgorlik muzeyi ochilgan, xiyobon barpo etilgan. Abdurauf Fitratga 
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Far-moni bilan Alisher Navoiy nomidagi Davlat mukofoti 
va «Bu-yuk xizmatlari uchun» ordeni berilgan.