Mualliflar: Sultonmurod olim, Sunnat ahmedov, Rahmon qo'chqorov

Savol va topshiriqlar 
1. Xalq dostonlari haqida nimalar bilasiz? 

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
2. Dostonchilik maktabini yaratgan qaysi mashhur baxshilarni bilasiz? 
3. Dostonchilik maktablari qachon paydo boigan va qaysi asr uning juda rivojlangan davri bo'lgan? 
4. Yurtimizda dostonchilikni rivojlantirish, baxshilar ijodini qo'llab-quvvatlash uchun nima ishlar qilinyapti? 
5. «Kuntug'mish» dostonini ko'proq qaysi baxshilar ijro etganlar? 
6. Siz tanishgan «Kuntug'mish» dostoni qaysi baxshidan yozib olingan? Baxshi haqida nimalar bilasiz? 
7. Kuntug'mish o'n to'rt yoshgacha nimalar bilan shug'ullandi, o'n to'rt yoshdan so'ng qaysi amallarni 
egalladi? 
8. Xolbeka kimning farzandi? Uning kamolga yetguncha boigan hayotini batafsil gapirib bering. 
9. Kuntug'mish 
va 
Xolbeka 
g'ayritabiiy 
sharoitda 
(tushda) 
tanishadilar. 
Shunga 
o'xshash 
holatlarni 
(tush, 
ko'zgu, 
uzuk 
orqali 
tanishish) 
yana 
qaysi 
dostonlarda 
uchratgansiz? 
10. Zangar shahri podshosi Xolbekaga oshiq bo'lib, o'z niyatiga erishish uchun qanday «choralar» ko'rdi? 
11. Kuntug'mishning Xolbeka suratini ko'rib, hushidan ketib yiqilishi holatini tasvirlashda Ergash Jumanbulbul 
qaysi badiiy unsurni qo'llagan, deb o'ylaysiz? 
12. Qosim Kuntug'mishni halokatdan saqlab qolish uchun qanday chora ko'rdi? 
13. «Shirxo'ra» so'zi qanday ma'noni anglatadi? Izohlang. 
14. Kuntug'mish asarda yana qaysi nom bilan eslanadi? 
15. Azbarxo'ja Kuntug'mishni halok qilish uchun qanday hiyla ishlatdi? 
16. Kuntug'mish o'g'illari ismlarining ma'nosi: Gurkiboy va Mohiboy so'zlari nimani anglatadi? Sababini 
tushuntiring. 
17. Adabiyot daftaringizga shevaga oid so'zlarni yozib oling va ularni adabiy tildagi shakli bilan taqqoslang. 
18. Doston matnidan hikmatli so'zlar, maqollar darajasidagi yoki ularga yaqin iboralarni toping. Ularning 
ma'nosini tushuntirishga harakat qiling. 
19. Dostondagi qahramonlarning qaysi sifatlaridan ibrat olish mumkin, deb o'ylaysiz? 
20. Ishqiy-qahramonlik dostonlari deganda qanday asarlarni tushunasiz? 
21. O'zbek dostonlarining yakunlovchi qismiga xos xususiyat nima? 
22. Ishqiy-sarguzasht 
va 
ishqiy-qahramonlik 
dostonlarining 
farqi 
nimada 
ekanligini tushuntiring. 
Yusuf Xos Hojib XI asrda yashab, tur-kiy tilda ijod etgan buyuk shoir hisobla-nadi. Yusuf - 
asl ismi. Aynan «Qutadg'u bilig» dostoni zamon hukmdori tahsiniga sazovor bo'lgani uchun 
muallifga «xos hojib», ya'ni eshik og'asi rasiniy lavo-zimi berilgan. Shoir buni o'ziga tax alius 
qilib olgan. Yusuf qadimiy Bolosog'un shahrida tug'ilgan. Bolosog'uniy deyili-shi - shundan. 
Ba'zi manbalarda bu shahar Quzo'rda deb ham tilga olinadi.
Bizga Yusuf Xos Hojibning birgina «Qutadg'u bilig» asari yetib kelgan. Shoir hayotiga oid 
ma'lumotlarni ham faqat shu dos-tondangina topamiz. Asar hijriy 462, ya'ni milodiy 1069-1070-yili 
Koshg'arda yozib tugallangan. Hajmi - 6 ming 409 baytdan iborat. Muallifning o'zi uni bir yarim 
yil mobaynida bitganini aytadi:
Tegurdi menga algi ellik yoshim, Qug'u qildi quzg'un tusitek 
boshim. Oqir ellik emdi mengar kel teyu, Pusug' bo'lmasa, bordim 
emdi nam.
(Ellik yoshim menga qo 7 tegizdi,
Qora quzg'un tusidek boshimni oq (qush) qildi /ya'ni sochim oqardi/.
Ellik /yosh/ endi men tomon kel, deb chorlamoqda,
Pistirma /ya 'ni nogahoniy о 'lim/ bo 'Imasa, endi и tomon boraman.)
Shu misralarga tayanib, olimlar, Yusuf Xos Hojib bu kitobini ellik yoshlarida yozgan, deb 
hisoblashadi.
Doston yaratilgan XI asr Qoraxoniylar davlatining eng gulla-gan davri edi. Yuqori Chindan 
Kasbiy dengiziga qadar bo'lgan juda katta hudud shu saltanat hukmi ostida edi. Koshg'ar (ik-
kinchi nomi O'rdukent) shu ulug' saltanatning poytaxti edi. Bolosog'un mamlakatning muhim 
markazlaridan biri hisobla-nardi.
Yusuf Xos Hojib dostonini tugallagach, uni zamon hukmdori (elig) Tavg'achxon Ulug' Bug'ra 
Qoraxonga taqdim etadi. Asar garchi XI asrda yaratilgan bo'lsa-da, u haqida o'zbek 
adabiyotining keyingi asrlardagi namunalarida hech qanday ma'lumot uchramaydi. Hatto, turkiy 
tildagi har bir asarga alo-hida mehr va e'tibor bilan munosabatda bo'lgan buyuk Ali-sher 
Navoiy, shuningdek, Zahiriddin Muhammad Bobur ham «Qutadg'u bilig» yoki uning muallifini 
mutlaqo tilga olmagan. Shundan kelib chiqib, bu bobokalon shoirlarimiz «Qutadg'u bilig» 

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
haqida bilgan-bilmagani borasida bir narsa deyish qiyin. Bunga sabab - asarning bor-yo'g'i 
quyidagi uch nusxasigina saqlanib qolganligi:
U milodiy 1439-yili (Alisher Navoiy ta-valludidan ikki yilgina oldin) Hirotda uyg'ur yozuvi 
bilan ko'chirilgan. (Uyg'ur yozuvi arab alifbosi asosida shakllantiril-gan sof turkiy yozuv edi.) 
Kitob Turkiyaning Tugot shahriga, 1474-yili esa Istanbulga keltirilgan. Uni keyinchalik 
Istanbulda mashhur sharqshunos Hammer Purgshtall sotib olib, Venadagi Saroy kutubxonasiga 
keltiradi. 1823-yili fransuz sharqshunosi Jaubert Amadee bu buyuk asar haqida ma'lumot e'lon 
qilib, uni ilm ahliga tanishtiradi.
1896-yili asarning arab yozuvi asosidagi turkiy alifboda ko'chirilgan nusxasi Qohirada 
topildi.
Sharqshunos Valizoda 1914-yilning 20-aprelida Qozon universiteti qoshidagi Arxeologiya, 
tarix va etnografiya jamiyatiga Farg'ona ekspeditsiyasi haqida yozgan hisobotida namanganlik 
Muhammad hoji Eshon Lolaresh de-gan kishining qo'lida «Qutadg'u bilig»ning yana bir 
nusxasi mavjudligi haqida ma'lumot beradi. Atoqli adabiyotshunos Abdurauf Fitrat 1924-yili 
Muhammad hoji Eshon Lolareshdan shu qo'lyozmani olishga muyassar bo'ladi.
«Qutadg'u bilig» zamonning ijtimoiy-siyosiy ehtiyoji yanglig' yaratilgan. Ya'ni Qoraxoniylar 
davlati va bu mamlakat xalqining bir g'oyaviy-mafkuraviy, ma'naviy-axloqiy dasturga, o'ziga 
xos milliy ta'limotga katta zarurati bor edi. Shoir ana shu buyuk va sharafli vazifani bajarishni 
o'z oldiga maqsad qilib qo'ydi.
Asarning tub mohiyatida markazlashgan davlatni idora qilish, yana-da mustahkamlash, turli 
xon va beklar o'rtasida o'zaro og'iz birchilikka erishish, adolatli va oqilona siyosat yuritish, 
umrning o'tkinchiligi, ma'naviyat, yashash tartib-tamoyillari bi-lan bevosita bog'liq g'oyalarni 
badiiy tarzdagi bir qomusiy das-tur sifatida ilgari surish niyati yotadi. Unda qaysidir ma'noda 
xalqning maqsad-muddaolari, orzu-intilishlari, maslak-g'oyalari ifodalangan. Shu nuqtayi 
nazardan u qoraxoniylar davrining mafkuraviy ta'limoti sifatida ham alohida ahamiyatga ega.
Doston masnaviy, ya'ni o'zaro qofiyalangan ikki misradan iborat baytlar yo'li bilan yozilgan. 
Vazni - mutaqoribi musam-mani mahzuf, ya'ni «faulun-faulun-faulun-~faul»\ (V - - / V - -
/ V - - / V - ) yoki maqsur, ya'ni «faulun-fau-lun-faulun-faol» (V - - / V - - / V - - / V ~). 
Mutaqoribi musammani maqsur vazniga tushadigan misralarda oxirgi hijo o'ta cho'ziq - «sabr»,