Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali “fizika” fanidan 5-mustaqil ishi bajardi shoxjaxon Komilov qabul qildi

Kosmiktezliklar.Sun’iyyo’ldoshlar.

Kosmiktezlik - jism Yersunʼiyyoʻldoshi, sunʼiysayyoraboʻlishiuchunyoki u Quyoshsistemasinibutunlaytarketishiuchunungaberiladiganuchtaengkichiktezlik. BirinchiKosmiktezlik (~ 7,91 km/s) jismningYersirtidannolinchibalandlikdadoiraviyorbitaboʻylabharakatlanishiuchunkerakboʻladiganenergiyaniifodalaydi. Tezlik osha borgan sari jism elliptikorbitaboʻylabharakatlanaboshlaydi. Jism ikkinchiKosmiktezlik (-11,2 km/s) da Yerganisbatanparaboliktrayektoriyaboʻyichaharakatlanadi. IkkinchiKosmiktezlik dan yuqoritezlikda jism giperboliktrayektoriyaboʻyichaharakatlanadiva u Yerningtortishkuchiniyengib, Quyoshningsunʼiyyoʻldoshigaaylanadi. Jism YersirtidauchinchiKosmiktezlik (-16,7 km/s)niolib, Quyoshganisbatan parabola boʻylabharakatlanadi (Yerorbitasiyaqinidabutezlik 42,1 km/s gateng) vaQuyoshsistemasiningtortishkuchidoirasidanchiqibketadi. KosmiktezlikkattaliklariYeratmosferasiqarshiligi, Yersiqilishivaboshqanihisobgaolmaganholdakeltirilgan. Kosmiktezliknibarchaosmonjismlariganisbatanqoʻllashmumkin. Mas, Oy uchunbirinchiKosmik tezlik-1,7 km/s, ikkinchiKosmik tezlik~2,4 km/s.^[1]

Yersayyorasi^[1] uchunkosmiktezliklar.

Balandlik, km	Tezlikkm/soniya		Balandlik, km	Tezlikkm/soniya		Uchinchikosmiktezlik
	Birinchi kosmik	Ikkinchi kosmik		Birinchi kosmik	Ikkinchi kosmik
0	7.9	11.19	2000	6.9	9.76		16.67 km/soniya
60	7.87	11.13	5000	5.92	8.37
100	7.85	11.1	10000	4.93	6.98
200	7.79	11.01	20000	3.89	5.5
300	7.73	10.93	50000	2.66	3.76
500	7.62	10.77	100000	1.94	2.74
1000	7.35	10.4	930000*	0.65	0.93

Tabiiysun'iyyo'ldoshlarhaqida gap ketganda, biz kattaroqboshqaosmonjismiorbitasidabo'lganosmonjismlarininazardatutmaymiz. Biroq, biz murojaatqilganimizda sun'iyyo'ldoshlar biz samoviy jism atrofidaaylanibyuradigan har qandayg'ayritabiiynarsahaqidagapiramiz. Ushbuob'ektlarodatdakoinotniyaxshiroqanglashkabianiqmaqsadgaega. Ularinsoniyatningtexnologiyasinatijasidadunyogakeladiva u o'rganadigansamoviy jism haqidama'lumotolishuchunishlatiladi. Sun'iyyo'ldoshlarningaksariyatiYersayyorasiatrofidaaylanmoqda. Ularinsontexnologiyasinirivojlantirishuchunkattaahamiyatgaegavabugungikunda biz ularsizyashayolmadik.

Shuninguchun, biz ushbumaqolanisun'iyyo'ldoshlarhaqidabilishingizkerakbo'lganhammanarsaniaytibberishgabag'ishlaymiz.

Oykabitabiiysun'iyyo'ldoshlarbilansodirbo'ladiganvoqealardanfarqlio'laroq, sun'iysun'iyyo'ldoshlarinsontomonidanyaratilgan. Ulartortishishkuchibilanjalbqilinganligisabablio'zlaridankattaroqob'ektatrofidaharakatqilishadi. Ularodatdainqilobiytexnologiyalargaegabo'lganjudamurakkabmashinalardir. Ularbizningsayyoramizhaqidajudako'pma'lumotolishuchunkosmosgayuboriladi. Aytishimizmumkinki, boshqamashinalarningqoldiqlariyokiqoldiqlari, kosmonavtlarboshqaradigankosmikkemalar, orbitalstantsiyalarvasayyoralararozondlarsun'iyyo'ldoshdebhisoblanmaydi.

Ushbuob'ektlarorqalitopadiganasosiyxususiyatlarorasidaularraketalaryordamidauchirilishidir. Raketalar - busun'iyyo'ldoshniyuqorigako'taradiganraketa, kosmikkemalaryokisamolyotlarkabiboshqavositalardanboshqanarsaemas. Ularbelgilangannarsagamuvofiqmarshrutnita'qibqilishlariuchundasturlashtirilgan. Ular, masalan, bulutlarnikuzatishkabiasosiyvazifayokivazifagaega. Ko'pchiliksun'iyyo'ldoshlar sayyoramizatrofidadoimiyaylanibturadiganorbitamiz. Boshqatomondan, bizdaboshqasayyoralargayokisamoviyjismlargayuboriladiganyo'ldoshlarimizbor, ularma'lumotolishvakuzatibborishuchunta'qibqilinishikerak.

3.