Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

284
 
yaqqol kurinib turibdi. 
Shunday qilib, dialektika boy va chuqur nazariya bo’lib, ayni paytda borliqning 
eng umumiy rivojlanish qonuniyatlarini o’rganishga, ularni inson ongida atroflicha 
aks ettirishga va dunyoni bilishga qaratilgan ta’limotdir. Bu uning bir vaqtda ham 
mantiq, ham bilish nazariyasi ekanligidan dalolat beradi. 
Dialektika olamdagi barcha tafakkur va hodisalarning o’zaro bog’liqligi va 
aloqadorligi, o’zgarish va rivojlanishining sabablari va mohiyatini ochib beradigan 
ilmiy metodologik usuldir. 
Falsafa tarixida turlicha tafakkur uslubi haqiqatni ochib bera oladigan universal 
uslub o’rnini bosishga harakat qilar edi. Lekin ularning hammasi ham tarixiy taraqqiyot 
jarayonida davr talabiga javob bera olmagandilar. Sofistik tafakkur ham shular 
jumlasidandir. Antik dunyoda shakllangan sofistik tafakkur o’rta asrlarda, ayniqsa, 
keng taraqqiy qildi. Dastlabki davrlarda qadimgi Yunonistonda biron-bir sohani, 
jumladan hunar, musiqa va hokazolarni mukammal egallagan kishilarni sofistlar deb 
atardilar. Keyinchalik esa bu so’z asta-sekin boshqacha mazmun kasb eta boshladi: 
notiqlik va donishmandlikda nom chiqargan faylasuflarni sofistlar deb atay 
boshladilar. 
Sofistlar tabiiy tilning qator kamchiliklari, jumladan, omonimiya, amfiboliya, 
so’zlarni noto’g’ri bog’lash, ikki ma’noli talaffuz, fikrni ifodalashning gramatik 
shakllari va h.k. foydalanib, g’ayri Haqiqat niqobi ostida haqikiy bilimlarni yolg’on 
bilan almashtirishga urinadilar. 
Sofistika atamasi, Forobiyning ta’kidagi ko’ra, suf (donolik) hamda istiyas 
(yolg’on) so’zlaridan olingan bo’lib, «Soxta donolik» ma’nosini anglatadi. «Sofist, 
— deb yozgan edi Forobiy, — (borliqqa) teskari bo’lgan (yo’q) narsalarni tasavvur 
qilishga majbur etish orqali tinglovchini adashtiradi, shunday qilib u (tinglovchi) bor 
narsani yo’q mavjud bo’lmaganni mavjud, deb tasavvur qiladi»
1
. 
Sofistik tafakkur, Forobiy fikricha, o’ziga xos usullardan tashkil topgan 

1
Ал-Фараби. Диалектика. Историко-философские трактаты – Алма-Ата: “Наука”,1985.-С. 

531. 

---