Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

101
 
ma’naviy kamol toptirishda, jamiyatimizning ma’naviy tiklanishida katta ahamiyat 
kasb etishi shak-shubhasizdir. 
 
Mavzuga doir tushuntiruvchi matnlar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.1. Qadimgi hind falsafasi 
Qadimgi hind falsafasi 
Vedalar davri (er. avv. XVI-VI asrlar). 
Vedalar (sanskr. tilida - bashorat) - borliq, fazo, vaqt, dunyoning 
paydo bo’lishi, inson hayotining tabiiy asoslari, tabiat va 
jamiyat o’rtasidagi aloqadorlik, ilohiy kuchlar haqida ma’lumot 
beruvchi manba 
Gimnlar, duolar to’plami 
Rigveda 
Atxarvaveda 
Samoveda 
Yadjurveda 
Upanishadalar (sirli bilim) - diniy-falsafiy matn 

---

102
 
2.2. Hind falsafasida noortodoksal maktablar 
 
 
 
2.3. Hind falsafasida ortodoksal maktablar 
 
 
 
Noortodaksal 
maktablar 
Buddizm 
Jaynizm 
Chorvaka lokayata 
Ortodoksal 
maktablar 
Mimansa 
Vedanta 
Sank’hya 
Yoga 
Vaysheshika 
Nyaya 

---

103
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.4. Qadimgi Xitoy falsafiy ta’limotlari 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.5. VIII-XII asrlarda Markaziy Osiyo, Yaqin va O’rta Sharq falsafasi 
Qadimgi Xitoy falsafiy ta’limotlari 
Konfutsiylik 
Asoschisi 
donishmand 
Kun-tszi 
(er.oldingi 551-
479 yy) 
 
Daosizm 
Asoschisi 
donishmand 
Lao-tszi 
Legizm-
qonunchilar 
maktabi 
Namoyondalari 
Shan Yan 
(er.avv.390-
338y.), Xan Fey-
tszi (er.avv.288-
233y.)
 
VIII-XII asrlarda Markaziy Osiyo, Yaqin va O’rta Sharq falsafasi
 
Mutakallimlar yo’nalishi (arab.kalom – 
nutq, so’z) kalom tarafdorlari. Yirik 
vakillari al-Ash’oriy (873-935 y.) va 
Mansur Muxammad ibn Maxmud al-
Moturudiydir) 
So’fiylik(arab. “suf” – jun) (7 asrning 
oxiri va 8 asrning boshlarida)-diniy 
falsafiy oqim. 
Islom 
dinining
yuzaga 
kelishi va 
tarqalishi 
Mo’taziliylar 
yo’nalishi 
(arab.“ajralib 
chiqqanlar”) 
borliqni 
aql 
mantiq kuchi 
anglash
 
tarafdorlari.
 
Yirik 
vakillari 
Vosil 
ibn 
Ато 
(748 
йилда 
вафот 
этган) ва 
Амр 
ибн 
Убайд (761 
йилда 
вафот 
этган). 
 
Ismoiliylar- 
borliqning 
ibtidosi oliy 
haqiqatdir 
Xorijiylar- 
musulmonla
rning 
tengligi 
g’oyasini 
himoya 
qiluvchilar 

---

104
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.6. O’rta asrlar Sharq uyg’onish falsafasining o’ziga xos xususiyatlari 
 
 
gsg 
 
 
 
 
 
 
 
2.7. VIII-XII asrlardagi Markaziy Osiyo falsafasi 
 
 
VIII-XII 
asrlardagi Markaziy Osiyo falsafasi
 
Ar-Roziy 
(865-925)
 
Moddalarni uch 
qismga 
bo’lib 
izoladi: mineral, 
o’simlik, 
hayvonot.
Bilishda moddiy 
dunyoning 
ob’ektivligini 
asosladi. 
 
 
Al-Kindiy 
(800-879) 
Prosubstantsiya-
lar 
hakida 
ta’limotni
yaratdi.
Olamni 
inson aqli bilan 
bilish 
mumkinligini tan 
oldi. 
 
 
 
Muhammad al-
Xorazmiy 
(780-850)
Dunyodagi 
har 
bir 
narsa 
va 
hodisa 
mohiyatida bir-birini 
inkor 
etibgina 
qolmay ayni paytda 
bir-birini 
o’zaro 
taqozo etadigan, bir-
birisiz
yashay 
olmay-digan 
ikki 
qutb, 
ikki 
qarama-
qarshi 
tomon
mavjuddir. Olamni bilish 
murakkab jarayondir
 
 
Muhammad al 
Farg’oniy 
(797-863)
Asosiy 
tadqiqotlari 
astronomiya, 
geografiya,geode
-ziya fanlari
doirasida olib 
borilgan. 
O’rta asrlar Sharq uyg’onish falsafasining o’ziga xos 
xususiyatlari 
Dunyoviy 
ma’rifatga intilish, 
bu yo’lda o’tmish 
merosidan, 
va 
qo’shni 
mamlakatlarning 
fan, 
madaniyat 
yutuqlaridan 
foydalanish, 
tabiiy-falsafiy 
va 
ijtimoiy 
fanlarni 
rivojlantirish 
Tabiatni 
o’rganish,tabiiy-
ilmiy bilimlarni 
rivojlantirish, 
haqiqatni inson 
bilimining negizi 
deb bilish
Insonga xos tabiiy, 
badiiy, 
ma’naviy 
fazilatlarini 
yuksaltirish, 
insonparvarlikni 
ulug’lash, 
barkamol avlodni 
tarbiyalashda 
oliy 
ma’naviy 
qonunlarga 
rioya qilish. 
 
Universalizm-
borliq va ijtimoiy 
hayotning barcha 
muammolariga 
qiziqish bu davr 
madaniyatining
muhim 
jihatlaridandir 

---

105
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.8.
 
Abu Rayhon Beruniy falsafasining muhim jihatlari 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.9. Ibn Sino falsafasining muhim jihatlari 
 
Jamiyatda insonlar o’z ehtiyojlarini qondirish maqsadida birlashib yashaydilar. «Insonning 
qadr-qimmati o’z vazifasini a’lo darajada bajarishdan iborat. Shuning uchun ham insonning 
eng asosiy vazifasi va o’rni mehnat bilan belgilanadi. Inson o’z xohishiga mehnat bilan 
erishadi».Tartib,intizom,adolatni ta’minlash hukmdorning majburiyatidir. 
 

Abu Rayhon Beruniy 
(973-1048) 
Asarlari:“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”,“Hindiston”, “Mineralogiya”, “Saydana”, “Qonuni 
Ma’sudi”, “Geodeziya” 
Tabiat va uning ob’ektiv qonunlari 
mavjudligiga shubha qilmagan.Tabiat 
muttasil o’zgarish va rivojlanishda 
bo’ladi, materiya narsalar shaklini 
o’zi yaratadi va o’zgartiradi, jon 
(tafakkur, ma’naviy hodisalar) tananing 
muhim xossasidir, deb hisoblaydi.
 
Tajriba, eksperiment borliqni bilish usullaridan 
biri. Tajribada olingan bilim ayrim me’yorlarga 
muvofiq 
ishonchli 
bilimdir. 
Kuzatuvchi 
kuzatilayotgan hodisani u yuz berayotgan joyda 
idrok etadi.Binobarin, kuzatish u yoki bu hodisani 
uning 
muayyan 
ko’rinishida 
qayd 
etadi. 
Kuzatishlarning eski ma’lumotlari ob’ektning 
haqiqiy ko’rsatkichini ancha buzib ifodalashi 
mumkin. 
Ibn-Sino (980 – 1037) 
Asarlari: 
«Tib 
qonunlari», 
«Bilim 
kitobi», 
“Donishno-
ma”, 
“Xay ibn 
Yakzon”
 
Tabiat azaliy 
va abadiydir,
Uning qonun-
lari o’z-o’zi-
dan o’zgar-
maydi va inson 
ularni anglab 
yetish-ga qodir, 
jon tana 
faoliyati
bilan 
belgilanadi va 
uning 
individual 
umrboqiyligi 
mumkin emas 
Ibn Sino 
moddiy 
dunyo 
predmetla-
rini sezgilar 
manbai deb 
hisoblab,ular
-ning ob’ek-
tiv tabiatini 
tashqi mod-
diy dunyo 
in’ikosi 
sifatida 
yoritadi 
 
Ibn 
Sino 
ko’rish 
haqidagi 
ta’limotni 
ishlab chiqdi. Ko’rish 
jarayonini tushuntirar
ekan, u ayni vaqtda 
Platonning bu boradagi 
ta’limoti asossiz
ekanligini ko’rsatadi. 
 Ibn Sino yorug’likni 
ko’rishning 
asosiy 
vositasi sifatida ko’z to’r 
pardasini 
alohida qayd etadi 
 
 

---

106
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.10. Abu Nasr Forobiy falsafasining muhim jihatlari 
 
Abu Nasr Forobiy (870-950) 
Asosiy asarlari: 
“Kitob-ul xuruf”, 
“Fozil odamlar shahri” 
“Fan va san’atning
o’ziga xos xususiyatlari»
 
Forobiy 
borliqning 
birinchi 
sababi 
va 
harakat 
manbai 
sifatida Xudo mavjud deb 
hisoblaga 
bo’lsa-da, 
uning 
falsafasi bilish va borliqning 
murakkab 
masalalarini 
yechishga
intilish 
bilan 
tavsiflanadi
.
. 
dunyoning moddiy asosi tuproq, 
suv, havo, olov va osmondan 
iborat. 
Fanlarni kalassifikatsiyalagan: 
1.Nazariy (mantiq, falsafa,
tabiiy fanlar)
2.amaliy (axloq, siyosat) 
fanlarni farqlagan
Falsafa insonga borliqning
mohiyatini tushunish imkonini 
beradi.
Borliq «yagona» va ayni vaqtda 
«ko’p»dir. Borliqning mazkur 
holati 
emanatsiya, 
ya’ni
«yagona» muhitdan borliqning
turli muhitlari kelib chiqishi 
mahsulidir
 
Jamiyatni tadqiq etib, boshqarish san’ati 
murakkab nazariy va amaliy 
faoliyat ekanligiga urg’u berib, davlatni 
har tomonlama yetuk, o’zida eng yaxshi 
insoniy fazilatlarni jo qilgan kishilar 
yordamida idora etish zarurligini qayd
etadi. U har tomonlama yetuk aholini 
ilm-ma’rifatga olib boruvchi ideal jamoa 
haqidagi xayolotini olg’a suradi 
Bilish – bu bilishdan bilimga, 
sababni bilishdan oqibatni 
bilishga, hodisani bilishda 
mohiyatni 
bilishga 
eltuvchi 
yo’ldir. 
Bilishning 
ikki
bosqichini farqlaydi. 
Arastu 
asarlariga 
sharhlar 
yozgan. 
Tushuncha, 
hukm, 
xulosa chiqarish kabi tafakkur 
shakllari mohiyati o’rgangan.