Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

269
 
madaniyatni boyitadi, bilimni rivojlantiradi. 
Ijodni shartli ravishda ikki turga bo’lish mumkin: ilmiy ijod va badiiy ijod. 
Ilmiy ijod mavhum tafakkuri ustun rivojlangan kishilarga xos. Badiiy ijod esa 
tabiat va inson hayotidagi turli ohanglar, manzaralar, tuyg’ularni nozik idrok 
qiluvchi, hissiyotli kishilarga xos. 
Olimlar faoliyati ilmiy ijodga, yozuvchilar, san’atkorlar faoliyati badiiy 
ijodga kiradi. Ba’zi kishilarda har ikki ijod rivojlangan bo’lishi mumkin. Ilmiy ijod 
jarayonida tabiat va jamiyat hayotining ob’ektiv qonuniyatlari aks etsa, badiiy 
ijodda ma’naviy, hissiy muammolari, san’atkorning sub’ektiv, o’ziga xos 
qarashlari, his-tuyg’ulari aks etadi. Badiiy ijodda o’ziga xoslik bo’lmasa, bunday 
ijodning ijtimoiy va estetik qimmati yo’qoladi. 
Tasavvur hissiy bilishning yuqori bosqichi bo’lib, inson amaliy faoliyati 
natijasida maqsadga muvofiq ravishda hosil bo’ladi. Tasavvurning ilmiy, badiiy, 
diniy shakllari mavjud. Olimning tasavvuri orqali fahmlash, ilmiy tajriba, 
modelning shakllanishi uchun g’oya vujudga keladi, bu esa bilish uchun yordam 
beradi. Tasavvur ayniqsa badiiy ijodda katta ahamiyatga ega. 
Haqiqatni dalil bilan isbotlamasdan turib, to’g’ridan-to’g’ri, bevosita bilib, 
anglab olish qobiliyatini qadimgi faylasuflar intuitsiya (hissiy bilish) deb 
qaraganlar. XVII asr faylasuflari intuitsiyaning o’zigina ishonchli bilim bermaydi, 
faqat intellektual intuitsiyagina haqiqiy bilim beradi, deb hisoblaganlar. Hozirgi 
zamon faylasuflari (Bergson, Freyd) intuitsiyani butun ijodiy faoliyatni belgilovchi 
yashirin, qorong’i, ongsiz boshlang’ich ijod deb qaraydilar. Bunday qarash, esa 
narsa va hodisalar mohiyatini bilish mumkin emas deyishga olib keladi. 
Intuitsiya bilishning alohida bosqichi emas, balki jonli mushohada va 
mavhum tafakkur bilan uzviy bog’langan, yordamchi rol o’ynaydigan shaklidir. 
Dunyoni tajriba va tafakkurga tayanmasdan, faqat intuitsiya yordamida bilish 
mumkin deb da’vo qiluvchi falsafiy oqim — intuitivizm bo’lib, uning tarafdorlari 
intuitsiyani ongning ijtimoiy amaliyot va tafakkurga aloqasi bo’lmagan alohida 
xususiyati deb tushuntirishga urinadilar. Dialektika esa bilish jarayonida, ya’ni 

---