Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

306
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6.5. Hissiy bilish 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hissiy darajadagi 
bilimning shakllari 
 
Sezgi va idrok 
Xotira, xayol 
va tasavvur 
 
Sezish va idrok etishInson tashqi 
dunyoga 
amaliy 
ta’sir 
ko’rsatishi 
jarayonida, 
mehnatda, 
sezgi 
a’zolari faol ishlashi natijasida 
amalga oshadi va rivojlanadi; 
masalan, 
harakatsiz 
ko’z 
narsalar rangini farqlashga 
qodir emas 
 
Xotira o’tmish hozirgi zamonni 
birlashtiradi, ularning bir-biriga 
o’tishini ta’minlaydi
 
Xayol tajribada mavjud obrazlarni nafaqat 
qayta chaqiradi, bir-biri bilan bog’laydi va 
ularni tasavvurlar darajasiga ko’taradi
 
Tasavvurlar –bir paytlar insonning sezgi a’zolariga 
ta’sir ko’rsatgan, miyada saqlanib qolgan aloqalar 
bo’yicha gavdalanadigan narsalarning obrazlaridir
 
Tafakkurning asosiy shakllari 
 
Tafakkur– 
bu insonning narsalar muhim 
xossalari va munosabatlarini izchil, 
bilvosita va umumiy 
aks ettirishidir. 
 
Bashorat qilish
«murakkab narsani od-diy 
narsaga aylantirish 
ning oliy darajasi  
 
Xulosa–mushohadaning  
nisbatan  
tugallangan birligi  
 

---

307
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6.6.Aqliy bilish 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mulohaza – fikrning shunday  
shakliki,unda tushunchalarni  
bog’lash yo’li bilan biror narsa  
haqidagi biron-bir fikr  
tasdiqlanadi yoki rad etiladi  
 
Tushuncha – narsalar va  
 hodisalarning umumiy, muhim  
xossa va aloqalari aks etuvchi  
fikr, tafakkur, tushunish  
faoliyatining mahsuli
 
Amaliyot-jarayon
 
Haqiqat jarayon sifatida ikki momentdan iborat 
 
Haqiqat-jarayon 
 
Mutloq haqiqat:
●Fanda isbotlangan va amaliyotda 
tasdiqlangani uchun hech qachon 
inkor etilmaydi
●O’zida to’liq bilimni ifoda 
qilganligi uchun bilish jarayonida 
ishtirok qilmaydi
Nisbiy haqiqat:
●To’liq bo’lmagan, yakunlanmagan 
haqiqat
●Tugallanmaganligi uchun amaliyotda 
ilmiy tadqiqotni isbotlash va 
tasdiqlashni talab qiladi hamda bilish 
jarayonida ishtirok qiladi
Haqiqat - tarixan asoslangan jarayon
1. Bilim - haqiqatning rivojlanishi demakdir
2. Haqiqat - cheksiz bilimlarni to’plash jarayoni
3. Bilish jarayonida haqiqat yanglishish bilan chambarchas bog’liq
4. Yanglishish - haqiqatning nisbiylik momentining 
mutloqlashtirilishidir
5. Haqiqat - doimo qandaydir shart-sharoitlar bilan bog’liq
 
Mutloq moment 
(mutloq haqiqat) 
 
Nisbiy moment 
(nisbiy haqiqat) 
 

---

308
 
 
 
 
 
 
 
 
6.8.
 
Ilmiy bilishning tuzilishi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ilmiy dalil 
Empirik dalil
Kuzatish 
 
Real eksperiment 
Obraz 
Modelli 
eksperiment 
Empirik tadqiqot 
natijalarini hi sobga 
olish 
Empirik 
umumlashtirish 
Fikriy 
eksperiment 
Mavjud nazariy 
bilimdan 
foydalanish 
Gipotezalar- 
ning shakllanishi 
Gipotezalarni 
tajribada 
tekshirish 
Atama va 
belgilarning 
kiritilishi 
Yangi 
tushunchalarning 
shakllanishi 
Ular ahamiyatini 
aniqlash 
Qonunularni 
aniqlash 
Nazariyalarni 
yaratish 
Nazariyani tajribada 
tekshirish 
Zarurat bo’lsa qo’shimcha 
gipotezalarni qo’llash 
ILMIY BILISH STRUKTURASI 
 
Empirik bilim va uning shakllari. 
 
Kuzatish – bilish ob’ektining muhim xossalari
va munosabatlarini aniqlash maqsadida ataylab
amalga oshiriladigan izchil idrok etishdir.
 
Eksperiment – bu shunday tadqiqot metodiki,
uning yordamida ob’ekt yo sun’iy tarzda yaratiladi,
yo tadqiqot maqsadlariga mos
keladigan ma’lum shart-sharoitlarda o’rganiladi  
 
Dalil – bilimining tasdiqlangan boyligiga
aylangan moddiy yoki ma’naviy dunyo hodisasi,
biron-bir hodisa, xossa yoki munosabatni qayd etish

---

309
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6.9. Empirik va nazariy bilim
shakllari
 
 
Takrorlash uchun savollar:
 
 
1.Usul nima? Uning shakllari haqida so’zlab bering. 
2.Shaklan noaniq tafakkurlash usulining mohiyatini ochib bering. 
3.Dialektika usulining mazmun-mohiyati haqida Forobiyning fikrlarini 
so’zlab bering. 
4.Dialektika usulining muqobillari sofistika, metafizika, eklektika haqidagi 
fikr-mulohazalaringizni bayon eting. 
5. Bilish nima? Bilimning asosiy bosqichlari nimalardan iborat? 
6. Hissiy va aqliy bilishning xususiyatlari, shakllari haqida so’zlab bering. 
7. Haqiqat nima? Nisbiy hamda mutlaq haqiqatlarning o’zaro munosabatlari 
qanday? 
Nazariy bilim 
va uning shakllari 
 
Ilmiy muammo – ob’ektiv tarzda yuzaga 
keladigan, yechimini topish muhim amaliy 
yoki nazariy ahamiyatga ega bo’lgan 
masala yoki masalalar majmuidir
 
Paradigma – fan rivojlanishini
belgilovchi barqaror tamoyillar, umumiy 
me’yorlar, qonunlar, nazariyalar va
metodlar majmui tushuntirish mumkin 
emasligini ifodalovchi vaziyatdir
 
Nazariya – hodisalarning muayyan
turkumi, bu turkumdagi hodisalarning 
mohiyati va ularga nisbatan amal qiladigan 
borliq qonunlari haqidagi bilimlarning 
mantiqiy asoslangan va amaliyot sinovidan 
o’tgan tizimidir.
 
Muammoli vaziyat - aniqlangan
dalillarni mavjud bilim doirasida 
tahlil etilishi 
 
Kategoriyalar – borliqning eng 
muhim tomonlari, xossalari va 
munosabatlarini aks ettiruvchi 
umumiy tushunchalardir. Fan 
kategoriyalariga ham shunday ta’rif 
berish mumkin. 
 
Gipoteza – yangi dalillarning 
mohiyatini tushuntiruvchi qonun 
mavjudligi haqidagi asosli 
taxmindir.
 
Tamoyillar - asosiy nazariy bilim, 
ilmiy dalillarni tushuntirishda 
dasturilamal bo’lib xizmat qiluvchi 
rahbar g’oyalardir
 

---

310
 
8. Haqiqatning mezonlari haqida nimalar deya olasiz? 
9. Amaliyotning bilish jarayonidagi ahamiyati nimalardan iborat? 
10.Ilmiy bilishning o’ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 
11.Ilmiy bilishning empirik darajasini tavsiflab bering. 
12.Bilishning empirik darajasida qaysi usullardan foydalaniladi? 
13.Ilmiy bilish nazariy darajasining xususiyatlari haqida so’zlang. 
14.Nazariy bilishning shakllariga nimalar kiradi? 
15.Olam haqida ilmiy manzara yaratishda falsafiy g’oyalarning ahamiyati 
nimalardan iborat? 
Test topshiriqlari: 
 
1.Uslub (metod) nima? 
a) bilishda qo’llaniladigan usullar 
b) olamni ratsional bilish vositasi 
v) olam va odamni anglash yo’llari 
g) bilish tamoyillari, yondashuvlari, qoidalari va talablari 
tizimi (sistemasi)dir 
2. Metafizikaning mohiyati nimada ? 
a) Bu bilishning umumiy metodologiyasidir. 
b)Dunyoning barqarorligini ta’kidlovchi ta’limot. 
v) Faqat miqdoriy o’zgartishlarni tan oluvchi ta’limot. 
g) Muhim va nomuhim aloqa va munosabat o’rtasidagi farqni rad etuvchi ta’limot. 
3. Dialektika nima ? 
a) Umumiy aloqa va rivojlanish haqidagi ta’limot. 
b) Metafizik metodning antipodi. 
v) Dunyo, jamiyat, inson va uning ongining rivojlanish qonunlari nazariyasi. 
g) Voqelikni bilishning umumiy metodi. 
4. Sinergetika qaysi falsafiy printsip shakllanishiga yangi hissa qo’shdi? 
a) Taraqqiyot printsipi. 

---

311
 
b) Sababiyat printsipi. 
v) Yaxlitlik printsipi. 
g) O’z o’zini tashkil qilish printsipi.