Muhammed Al – Xorezmiy atindag’i Tashkent informaciyaliq texnologiyalari universiteti No’kis filiali 3001-18/1ki 4-kurs

ornın shegaralaydı. Oraydan tor tartıladı. Er balalar ushın onın' biyikligi 2 m 20 sm, qızlar ushın 2 m 10 sm; u'lkenlerde: erler ushın — 2 m 35 sm, hayallar ushın — 2 m 20 sm.
Komanda ag'zaları bir qıylı kiyimde bolıp, ha'r biri o'z sanlarına iye bolıwı kerek (1 den 99 g'a shekem). Komanda sa'rdarında ayrıqsha ajıralıp turıwshı belgi boladı. Hawa suwıq bolsa, shınıg'ıw kostyuminde oynawg'a da boladı. Ha'r bir komanda da maydandag'iı 6 adamnan basqa ja'ne 6 adam boladı. Komanda oyınshıların almastırıp, olardı qaytadan ja'ne maydang'a tu'siriw mu'mkin, yag'nıy oyınshı almastırıw shegaralanbag'an.
Oyın aldınan to'reshi komanda sa'rdarların o'z aldına shaqırıp, olardın' qatnasında shek taslag'an halda kim birinshi bolıp toptı oyıng'a kirgizetug'ınlıg'ın anıqlaydı. Birinshi partiyada bir komanda toptı asırıwdı baslag'an bolsa, ekinshi partiyada basqa
komanda toptı oyıng'a kirgizedi. Top asırıw waqtında eki komanda oyınshıları u'shewden eki sızıqqa bo'linip, o'z orınlarına turadı. Torg'a jaqınıraq turg'an u'sh adam (2, 3, 4) aldıng'ı sızıq oyınshıları; 1,6 ha'm 5-oyınshılar bolsa artqı sızıq oyınshıları esaplanadı.
Bir komanda toptı oyıng'a kirgizedi, qarsılaslar bolsa onı qabıl etip, tordın' u'stinen ja'ne qarsılas ta'repke uradı. Bul jag'day komandanın' birewi qa'tege jol qoyg'ansha dawam etedi (yag'nıy top yamasa edenge tiyedi, yamasa maydannan tısqarıg'a shıg'ıp ketedi). Ha'r bir komanda topqa u'sh ret tiyiwi mu'mkin, anıg'ırag'ı, u'shinshi ret tiygende toptı qarsılas maydanshasına bag'darlaw kerek. Bunnan keyin basqa komanda top asırıwdi baslaydı (saat tili bag'darı boyınsha oyınshılar orın almasadı). Oyın waqtında yamasa top oyıng'a kirgizilgennen keyin oyınshılar maydanda sherikleri menen orın almasıwı mu'mkin. Ha'r bir komanda oyınshıları toptı tordan asırıp, ilajı barınsha qarsılas oyınshıdan topqa jete almaytug'in etip yamasa edenge tiygizgen halda soqqı beriwi kerek. Oyın 3 partiyadan ibarat boladı (xalıq aralıq talap ha'm qag'ıydalarg'a muwapıq 5 partiyadan), 25 upay toplag'an komanda jen'impaz sanaladı. Oyın ten'be-ten' na'tiyje menen juwmaqlansa, aradag'i upaylardın' ayırmashılıg'ı ekige jetkenshe dawam ettiriledi. Topti bir yamasa eki qolda urıwın'ızg'a boladı, biraq alaqanda urıw qadag'an etiledi. Eger top basqa, denege yamasa sang'a tiyse, qa'tege esaplanbaydı.
Oyınshı tek tosıq qoyg'annan keyin eki ret izbe-iz topqa tiyiwi mu'mkin (yag'nıy tosıq qoyıwda bir ret tiyse, keyin ekinshi ret te toptı urıp jiberiwi mu'mkin). Bul waqıttın' o'zinde eki oyınshı topqa tiyse, eki ret tiygen esaplanadı ha'm bunnan keyin olar u'shinshi ret tiyiwine ruxsat etilmeydi, sonın' ushın bul jerde basqa oyınshı toptı qarsılastın' maydanına urıp jiberiwi kerek. Eger top tosıq qoyıw waqtında bir neshe oyınshının' qolına tiyse, bir ret tiygen esaplanadı ha'm tosıq qoyg'an oyınshılardın' qa'legeni ja'ne bir ret topqa tiyiwi mu'mkin. Artqı sızıq wa'killeri hu'jim jasawshı soqqı beriwi ha'm tor aldında tosıq qoyıwg'a bolmaydı.
Oyınshı qarsılas ta'reptegi topqa ha'm torg'a tiyiwge bolmaydı. Tosıq qoyıw waqtında torg'a tiyip ketilse, hesh na'rse qılmaydı. Eger de eki komanda oyınshıları birge torg'a tiyip ketse, qa'tege esaplanadı ha'm top qaytadan oyıng'a kirgiziledi (onı bunnan aldın oyıng'a kirgizgen oyınshı baslap beredi). Oyın waqtında oyınshı orta sızıqtı basıp, onnan shıg'ıp ketiwi mu'mkin, tek top oyıng'a kirgizilip atırg'anda bug'an jol qoyılmaydı. Toptı maydan sırtına shıg'ıp ketken jag'dayda da qaytarıw yamasa qabıllap alıwg'a boladı. Ha'r bir komandag'a eki partiya dawamında 2 minutlıq ta'nepis alıwg'a ruxsat etiledi. To'reshi ta'repinen oyınnan shıg'arıp jiberilgen oyınshı qayta maydang'a (oyıng'a) tu'speydi. Onın' qararına qarsılıq bildiriw qadag'an etiledi. To'mendegi jag'daylarda to'reshi oyın ta'rtibi buzılg'anlıg'ın yaki oyında qa'tege jol qoyılg'anlıg'ın bildirip oyındı toqtatadı:

1. 
   Top maydang'a yamasa maydan sırtrndag'ı basqa zatqa tiyse.
   
2. 
   Komanda topqa 3 retten artıq tiygen bolsa yamasa bir oyınshı eki ret izbe-iz tiyse (tosıq qoyıwdan tısqarı).
   
3. 
   Oyınshı torg'a tiyse.
   
4. 
   Oyınshı qarsılas ta'reptegi topqa tiyse.
   
5. 
   Oyınshı toptı belgilenbegen jerden oyıng'a kirgizse.
   
6. 
   Hu'jim jasawshı soqqı beriwde yamasa tosıq qoyg'anda basqa oyınshının' ja'rdeminen paydalansa.
   
7. 
   Toptı qaqshıp, keyin urıp jiberse (toptı qaqshıp alıwg'a bolmaydı).
   

Xalıqaralıq qag'ıydalarg'a tiykarlanıp oyıng'a bir neshe o'zgertiwler kirgizilgen: toptı oyıng'a kirgiziwde top tordın' u'stingi bo'limine tiyip, qarsılas maydanına o'tiwine ruxsat etiledi. Bul jag'day aldin qa'tege esaplanar edi ha'm top basqa komandag'a alıp beriler edi.
Mine usı joqarıda aytıp o'tilgen qag'ıydalar, usıllar ha'm elementler (toptı oyıng'a kirgiziw, toptı o'tkeriw awshı, soqqı ha'm t.b) voleybol oyınının' tiykarı esaplanadı.
Valeybol a’meliyatinda to’mendegi qatar atamalar ma’nisi ha’m a’hmiyeti aship berilgen.
Texnika – grekshe (tehnus) so’zinen kelip shiqqan bolip, “sanaat” ma’nisin an’latadi.Sport a’meliyatinda, atap aytqanda valeybolda “texnika” ha’reket ta’jriybeleri, oyin usillarinin’ du’zilis formasi, mazmuni ha’m orinlaw ta’rtibin bildiredi. Belgili ha’reket (oyin usili – hu’jim, top uzatiw, top kiritiw h.t.b) texnikasi arnawli shinig’iwlar ja’rdeminde qansheli ko’p ha’m uzaq waqit rawajlandirilsa, ol sonsheli gozzal, shirayli, jen’il, bioenergetikaliq ta’repten tejemli, na’tiyjeli, aniq ha’m “sanaat” da’rejesinde boladi.
Taktika – grekshe ( taktikus ) so’zinen aling’an bolip, “ta’rtiplestiriw” ma’nisin bildiredi.
Strategiya – grekshe ( strategia ) so’zinen aling’an bolip, a’skeriy tarawda, siyasiy partiyalarda en’ na’tiyjeli jol, usil yamasa quraldi tan’lap, jen’iske alip bariw ma’nisin bildiredi.
Oyin ta’jriybeleri – oyin qurallari ( top uzatiw, top qabil etiw, hu’jim, tosiq, top kirgiziw ) di sa’wlelendiriwshi ha’reket tu’rlerin an’latadi.
Oyin usillari – oyin ta’jriybelerin tu’rlishe usillar ( joqaridan ha’m to’mennen eki qollap ha’m de bir qollap top ilaqtiriw, tuwri bag’darda hu’jim etiw yamasa burilip hu’jimge o’tiw, top kirgiziw usillari h.t.b )da orinlawdi bildiredi.
Taktikaliq ha’reket – o’nimli na’tiyje yamasa jen’iske qaratilg’an ha’m de jeke ha’m topar qatnasinda orinlanatug’in ta’jriybelerdi an’latadi.
Texnikaliq tayarliq – texnikaliq sheberlikti qa’liplestiriwge qaratilg’an pedagogikaliq protsess. Bul protsesstin’ na’tiyjesi texnikaliq sheberliktin’ o’skenlik da’rejesin ko’rsetedi.
Taktikaliq tayarliq – taktikaliq sheberlikti qa’liplestiriwge qaratilg’an pedagogikaliq protsess. Bul protsesstin’ na’tiyjesi taktikaliq sheberliktin’ o’skenlik da’rejesin ko’rsetedi.
Shinig’iw ju’klemesi – belgili ko’lem, isenim, mu’ddet, ta’kirarlaniw, bag’darda orinlanatug’in ha’m sportshi organizmine (jumis qabilyetine ) ta’sir etiwshi shinig’iwlar jiyindisin bildiredi.
Jaris ju’klemesi – jaris dawaminda orinlanatug’in ha’m jumis qabilyetine ta’sir etetug’in oyin ju’klemesin an’latadi.
Tan’law ha’m oyin qa’niygeligi ( amplua ) ne bag’darlaw – na’sillik ha’m turmis dawaminda erisilgen fizikaliq ( boyi, awirlig’i, ku’sh, tezlik, sekiriwshen’lik, shaqqanliq, shidamliliq, iyiliwshen’lik h.t.b ) ha’m psixofiziologiyaliq ( ha’reket reaksiyasi, ko’riw shen’beri, ko’riw o’tkirligi, diqqattin’ toplaniwi, este saqlap qaliw qabilyeti, ju’rektin’ qisqariw chastotasi, dem aliw chastotasi, arterial qan basimi h.t.b ) ko’rsetkishlerdi bahalaw tiykarinda sport tu’rine saralap aliwha’m de baslang’ish tayarliq aqirina barip ha’m oqiw – trenirovka basqishi dawaminda oyin qa’niygeligine bag’darlawprotsesslerin o’z ishine aladi. Tan’law ko’p qirli, ken’ ko’lemli ha’m ko’p basqishli protsess bolip, ha’r oqiw trenirovka jili aqirinda o’tkeriliwi usinis etiledi. Terma ha’m klub toparlarina qabil etiw ( saralaw ) da tan’law tiykarinda a’melge asiriladi.
Tayarliq fazasinin’ a’hmiyeti ha’reketti bas fazada orinlaw ushin qolayli sharayat jaratiwdan ibarat. Bul sharayatlar juwirip keliw, sekiriw, aylanba ha’reketlerdi (tosiq qoyg’anda, topti oying’a kirgizgende, hu’jim qilg’anda) orinlaw menen jaratiladi. Tiykarg’i fazadag’i ha’reketler tikkeley tiykarg’i ha’reket waziypalarin sheshiwge qaratiladi. Biodinamikaliq ko’z qarastan bul fazadag’i en’ a’hmiyetli na’rse ha’reketlendiriwshi ku’shlerden tiyisli jag’dayda, tiyisli bag’darda na’tiyjeli paydalaniwdan ibarat. Juwmaqlawshi fazadag’i ha’reketler dene ten’ salmaqlig’in saqlaw maqsetinde so’nip baradi. Yamasa keskin tormozlanadi. Voleybol ju’da’ dinamikaliq oyinbolg’anlig’i sebepli voleybolshi ha’r tu’rli texnikaliq usillardi iyelewi, oyin jag’dayinan kelip shiqqan halda olardi tan’lay aliwi ha’m oni tez, aniq orinlawi lazim. Bul bolsa oyinshinin’ texnikaliq sheberligin belgileydi.
Joqari texnikaliq sheberlik belgileri to’mendegilerden ibarat;
- ha’reket usillarinin’ aniq ha’m na’tiyjeli orinlaniwi;
- kesent beriwshi faktorlar (sharshaw, sirtqi sharayattin’ unamsiz ta’sirleri) barlig’inda ha’reketlerdin’ orinlaniw turaqlilig’i;
- qarsilas ha’reketlerine qarap juwap ha’reketlerin tan’law, olardi qayta quriw ha’m bunda ha’reket bo’limlerin basqara aliw;
- usillardin’ orinlaniw isenimliligi;
Voleybol rawajlaniwinda ha’r qiyli da’wirlerinde texnikaliq ha’reketlerdi orinlaw usillari, talaplari, formasi, mazmuni o’zgeredi ha’m qa’liplesip baradi. Texnikaliq usillardin’ o’zgeriwine oyin qag’iydalarinin’ o’zgeriwi, taktikaliq ha’reketlerdin’ qa’liplesiwi, oyinshilardin’ fizikaliq tayarlig’i da’rejesinin’ osip bariwi tiyarg’i zebep boladi. Hu’jin ha’m qorg’aniwdag’i oyin dinamikasinin’ o’siwi, ha’reketler potensialinin’ o’sip bariwi, hu’jim ha’m qorg’aniwdag’i kombinatsiyalar arsenalinin’ ken’eyiwi ha’m texnikaliq usillardi jan’alawg’a yamasa qayta quriwg’a tu’rtki boladi.
Paydalanilg’an a’debiyatlar dizimi:
1. “Voleybol” L.R.Ayropetyanst, A.A.Pulatov, Sh.X.Isroilov Oliy o’quv yurt talabalari uchun Toshkent 2009y
2. Sh.X.Isroilov “Voleybol” Olimpiya zaxiralari kolej talabalari uchun o’quv qo’llanma. Tasvir nashiriyoti 2008y
3. ”Voleybol” L.R.Ayropetyanst Toshkent “Zar Qalam” 2006 y
4. “Spartivniyigri”, «Texnika taktikametodikaobucheniy» dlya studentov vыshey pedagogicheskoy uchebnik zavedeniypodred Yu.D.Jeleznyak, Yu.M.Portnova. Moskva 2004g
5. “Spartivniyigri - voleybol” G.B.Belyalova, J.E.Eshnazarov Samarkand 2001y
6. Yu.N.Kleshev, L.R.Ayropetyanst, V.L.Patkin “Voleybol” ( Knigatrenera) . IbnSino 1995y.