Muhandislik fizikasi instituti nazariy fizika va kvant elektronikasi kafedrasi nomutaxasislar uchun fizika fanidan laboratoriya ishlarni bajarish uchun

3-Rasm. Shtangensirkul: 1-shtanga, 2-polzun, 3-nonius, 4-yuqori gubka, 5-pastki gubka, 6-glubinomer,7- maxkamlovchi vint, 8- detal (o`lchanayotgan)
Mikrometr. Doiraviy noniusli chiziqli o’lchov asboblaridan biri mikrometr bo’lib, uning tuzilishi 4-rasmda berilgan. U 25-30 sm dan katta bo’lmagan jismlarning chiziqli o’lchamlarini 0,01 mm gacha aniqlikda o’lchashga imkon beradi.

4-Rasm. Mikrometr:
Mikrometr qo’zg’almas va qo’zgaluvchan qismlardan iborat. Mikrometrlar mikrometrik vint qadamiga qarab, ikki hil (0,5 mm qadamli va 1mm qadamli) bo’ladi. Mikrometr ishga sozlangan bo’lsa, sterjen tayanchga me‘yorida tegib turadi. Shu bilan birga asosiy shkalaning nolinchi chizig’i гилза qirrasi bilan, noniusning nolinchi chizig’i esa asosiy shkala ustidagi o’q chiziq bilan ustma-ust tushishi kerak. Mikrometr yordamida jismning o’lchamini o’lchash uchun u gilzadan ushlab, tayanch va sterjenning uchi jism sirtiga me‘yorida borguncha buraladi. Shunga e‘tibor berish kerakki, ning uchi jism sirtiga me‘yorida tegishi bilan moslama o’ziga xos tovush chiqaradi, shundan keyin uni buramaslik kerak. moslamaning ishlashi vintni aylatiruvchi dasta bilan shu vint orasida hosil bo’ladigan ishqalanishga asoslangan. Agar foydalaniyotgan mikrometrning qadami umumiy holda , noniuslar shkalasidagi bo’limlar soni ta va nonius o’q chiziqqa nisbatan bir bo’limga buralgan bo’lsa, u holda sterjen ga nisbatan ga o’ngga yoki chapga suriladi.


1-Mashq. Masshtab chizg`ichidan foydalanish
Ishning maqsadi. Uzunligi 5 sm dan katta bo`lgan jismlarni va to`g`ri to`rtburchakli jismlarni uzunligini, enini, balandligini o`lchash.
Kerakli asbob va materiallar. Uzunligi 20-40 sm li masshtab chizg`ichi, uzunligi 5sm dan katta bo`lgan bir necha buyumlar va har xil o`lchamli to`g`ri to`rtburchakli jismlar.
Metodning nazariyasi va qurilma tuzilishi. Hozirgi vaqtda uzunligi 20,30,40,80 sm bo`lgan masshtab chizg`ichlari amalda ko`p ishlatiladi. Undan tashqari amalda uch burchakli chizg`ichlar ham ishlatiladi. Chizg`ich 1mm dan qilib bo`limlarga bo`lib chiqilgan bo`ladi. Bunda paralleksda xato kichik bo`ladi. Ishni bajarishdan oldin masshtab chizg`ichi bo`limlarining to`g`riligiga ishonch hosil qilish uchun uni tekshirib ko`rish mumkin. Buning uchun bir varaq oq qog`oz olib, uni o`tkir qilib ochilgan qattiq qalam bilan bir-biridan 10-15sm masofada ikki nuqta belgilanadi. Bu nuqtalar orasidagi masofa masshtab chizg`ichi bilan bir necha marta o`lchanadi. Bunda qog`ozdagi chap tomondagi nuqtaga chizg`ichning 1,2,3,4, va hokazo bo`limlari qo`yiladi. Agar o`lchash natijalari har doim bir xil chiqsa, u vaqtda chizg`ichdagi bo`limlar o`zaro teng qilibolingan bo`ladi.
Ishning borishi:

1. 
   Uzunligi 5 sm dan 20 sm gacha keladigan buyumlar va har xil to`rtburchakli jismlar hamda uzunligi 40 sm li masshtab chizg`ichini tayyorlab qo`ying.
   
2. 
   Chizg`ichni o`lchanayotgan buyumga shunday qo`yinki, bunda chizg`ichdagi “nol” yoki 1,2va hokazo raqamlar o`lchanayotgan uzunlining boshlanishiga to`g`ri kelsin. Olingan natijalarni daftarga qayd etib qo`ying.
   
3. 
   Tajriba bir necha marotaba takrorlanib, o`lchash natijalarining to`g`riligiga ishonch hosil qiling.