Muhandislik geologik tadqiqotlar

Konstruktiv chora tadbirlar turkumiga tosh - materiallar ustiga yog’in - 
sochinlarni tegdirmaslikni ta’minlash, material yuzasini va shaklini silliqlash 
hisobiga tushgan suvni unda turib qolmaslik va ichiga kirmaslikni ta’minlash 
choralari kiradi.
Kimyoviy choralarga esa tosh materiallar sirtida zich, suv
o’tkazmaydigan yuzalar hosil qilish yoki uni gidrofoblash kiradi.
Yuzalarni 
zichlashdagi usul-laridan biri flyuatlashdir. Bunda karbonatli jinslar
kremniyftorli vodorod kislota tuzlari bilan shimdiriladi.
Gidrofoblash - deganda g’ovakli tosh materialni gidrofob (suvni itaruvchi) 
moddalar bilan shimdirish tushuniladi. Bunda tosh qoplamaning yuzasi zichligi 
ortib, nurashga yaxshi chidaydi. Toshlarni kremniy - organik suyuqliklar, polimer 
materiallar, parafin eritmalar yoki metall changlari (alyuminli, ruxli) bilan 
shimdirish yaxshi samara beradi. Tosh materiallar sirtini monomerlar bilan 
qoplab, so’ngra uni polimerlash uni uzoq muddatlarga chidamliligini oshiradi. 
14.4. Shamolning geologik ishi. Eol yotqiziqlar 
Yer yuzida turli yo’nalish va tezlikda shamollar esib turadi. Shamolning 
tezligi 60 - 70 m/sek ga yetsa, u quyunga aylanib katta vayronagarchiliklar 
keltiradi, odamlarni halokatiga sabab bo’lishi mumkin va xalk xo’jaligiga katta 
zarar keltiradi. Shamol o’z yo’lida katta geologik ishlarni bajaradi. Shamol o’z 
yo’lida qumlarni surib ketadi. Ularni toshlarga borib uradi. Toshlar yuzi bu 
zarbalar natijasida tekislanishi, jo’yakchalar, chuqurliklar hosil bo’lishi mumkin. 
Shamolninng ishi bilan bog’liq bo’lgan har qanday jarayonlarni eolli jarayonlar 
deb yuritiladi. 
Shamolning mexanik kuchi bino va inshootlarga jiddiy ta’sir ko’rsatib,
unga to’siq bo’lib xisoblanadi. Bu shamoldan bo’ladigan yuklama deyiladi,
qurilish konstruktsiyalarining yon tomonlariga ta’sir ko’rsatadi. Baland
qurilmalar, ayniqsa zavodlarning baland tutun trubalari shamol yuklamalari 
ta’sirida doim tebranib turadi. Qurilish konstruktsiyalarini loyixalash va 
xisoblashda bu yuklamalarni xisobga olish lozimdir. Shamol o’z xarakati 

---

102 
davomida o’zi bilan qum, xatto shag’allarni xam uchirib ketadi. Eng katta 
buzuvchi, yemiruvchi ishlarni qum parchalari bajaradi. Ular qattiq jinslarga urilib, 
ular yuzasida turli jo’yakchalar, yo’lchalar, chuqurchalar xosil qiladi. Bu xodisa 
korroziya deb nom olgan. Cho’llarda korroziya tufayli telegraf ustunlari, simlar 
tezda yaroqsiz holga keladi, binolarning old qismi ko’rinishi buziladi. 
Deflyatsiyaning va korroziyaning birgalikdagi xarakati faqat yumshoq jinslar 
emas, qattiq jinslarni xam yemirib, turli o’lchamli parchalarga aylantiradi. Ayni
vaqtda ushbu jarayonlar rel’efning turli shakllarini yuzaga chiqaradi. Shamolning 
tezligi bilan va zarrasining katta-kichikligiga qarab qum ko’chgan holda yoki 
urilib aylanib ketishi mumkin.
Gilli changsimon va mayin qum zarralari tepaga ko’tarilib ko’chadi va 
shamolning kuchiga qarab yuzlab va xatto minglab km gacha ko’chib borishi 
mumkin.
Shamol o’z yo’lida tog’ jinslariga mexanikaviy ta’sir etishi natijasida 
undan mayda zarralarni, g’ovaklardagi nurash mahsulotlarni o’zi bilan olib chiqib 
ketadi. Bu hodisa - deflyatsiya deb atalib, cho’lda tog’ jinslarini batamom 
buzilishiga olib keladi. Shamol faqatgina mayda zarralarnigina uchirib keta oladi. 
Qumni esa yer ustidan bir ozgina ko’tarib, uchirib ketadi va uzoq joyga bormay 
ularni to’playdi. Shamol ta’sirida cho’llarda katta - katta qum tepaliklari, 
do’ngliklar hosil qiladi. Bular qum dyunalari, barxanlari deb ataladi. Qum 
do’ngliklari Sahroi Kabirda, Arabiston yarim orolida, Meksika, ekvator 
sahrolarida, Respublikamizda Orol dengizi bo’ylarida, Amudaryo qirg’og’ida, 
Qoraqum va Qizilqum sahrolarida, Farg’ona vodiysidagi, Yozyovon cho’llarida va
Mirzacho’lda uchraydi. Bu do’ngliklar shamol ta’sirida bir joydan ikkinchi joyga 
ko’chib yuradi. 
Shamol ta’sirida tuproqning mayda zarrali qismi hamda undagi chirindi va 
ozuqa moddalar yo’qoladi, natijada tuproqning unumdorligi nihoyatda pasayadi. 
Shamol yerning unumdor qatlamlarini sidirib ketishdan tashqari ba’zi hududlarni 
sho’rlanishiga ham sabab bo’ladi. Ma’lumki sho’rxok yerlarda dengizning qurigan 
qismlarida va qirg’oqlarida masalan, Orol dengizi qirg’oklarida tuz yig’iladi. 

---

103 
Shamol bu tuzlarni uchirib, boshqa joylarga eltib yotqizadi, natijada unumdor 
yerlar sho’rxok yerlarga aylanadi. Bu hodisani Mirzacho’lda, Farg’ona va Qarshi 
cho’llarida ko’p kuzatish mumkin. Shamol eroziyasini (yemirilishi) bartaraf 
kilishda, temir yo’llarni, paxta maydonlarini, bog’larni, kanallarni shamollardan 
himoya qilishda maxsus yupka kobiklar hosil kiluvchi moddalar ishlatilmokda. Bu 
moddalardan, masalan - poliakriladning suvdagi eritmasi, harakat qiluvchi qumlar 
ustiga sepilganda ma’lum qalinlikda yupqa qatlam hosil bo’ladi va qum 
ko’chishdan to’xtaydi.
Shamol suv va muzliklar nurash mahsulotlarini bir joydan ikkinchi joyga 
ko’chirish bilangina chegaralanmaydi, balki ular tog’ jinslarini mexanikaviy 
ravishda parchalaydi va yer yuzi rel’efini o’zgartiradi. Bu hodisa geologiya 
fanida – denudatsiya jarayoni deb ataladi.