Mühazirə Kimyəvi kinetikanın mahiyyəti. Kimyəvi reaksiyanın sürəti və ona təsir edən amillər

MÜHAZİRƏ13 

---

ADSORBSİYA VƏ ONUN NÖVLƏRİ . ADSORBSİYA 
NƏZƏRİYYƏSİ . 
 
Məhlulların səth təbəqəsində qatılıq, bir qayda olaraq, həcmdəki 
qatılıqdan fərqlənir. Bu fərqi yaradan proses, yəni maye və bərk fazaların səth
təbəqələrində qatılığın öz-özünə artması və ya azalması adsorbsiya adlanır.
Adsorbsiyaolunan maddə adsorbat və ya adsorbtiv, adsorbsiya edən maddə
isə adsorbent  adlanır. Adsorbsiya aşağıdakı faza sərhəd lərində müşahidə 
olunur (əvvəlcə adsorbent göstərilir): maye – qaz, maye –maye, bərk – qaz, 
bərk – maye. Adsorbentin aqreqat halına görə bunları iki qrupa bölmək olar: 
1. mayenin səth təbəqəsində adsorbsiya; 
2. bərk adsorbent üzərində adsorbsiya. 
Səth təbəqəsində adsorbatın adsorbent həcmindəkinə nəzərən izafi və ya 
çatışmayan miqdarı vahid səthə düşən molların sayı (və ya kütlə) ilə ifadə olunur 
və Gibbs adsorbsiyası , yaxud izafi adsorbsiya adlanır. Gibbs adsorbsiyası Q 
hərfi ilə işarə edilir. 
Adsorbentin səthdə qatılığı həcmdəki qatılıqdan yüksək olarsa (Q>0), bu
müsbət adsorbsiya, əksinə (Q<0) olduqda isə mənfi adsorbsiya adlanır. 
Praktikada yalnız müsbət adsorbsiya araşdırıldığından, adsorbsiya termini, 
adətən, müsbət adsorbsiyaya aid edilir.
Adsorbsiya daha ümumi proses olan sorbsiyanın formalarından biridir.
Sorbsiya dedikdə qazların və ya həllolan maddələrin bərk və ya maye 
maddələr tərəfindən udulması prosesləri nəzərdə tutulur. Udan maddələr sorbent,
udulanlar sorbat və ya sorbtiv adlanır. Sorbsiya prosesinə adsorbsiyadan 
başqa adsorbsiya və kapillyar kondensləşmə hadisələri də aid edilir.
Qazın və ya buxarın, bərk maddə və ya maye tərəfindən udularaq, onun 
bütün həcminə yayılması hadisəsinə adsorbsiya deyilir. CO
2
və NH
3
qazlarının 
suda həll olması adsorbsiyaya misal göstərilə bilər. 
Bərk sorbentin məsamələrində udulan buxarın mayeləşməsi kapillyar
kondensləşmə adlanır. Bu prosesin mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,
əgər maye sorbent isladırsa, kapil lyar məsamələrdə onun səthi çökük 
olduğundan, düz səthə nisbətən aşağı buxar təzyiqinə malik olur.
Adsorbsiya prosesi, adsorbat-adsorbent qarşılıqlı təsirinin təbiətinə görə
iki qrupa: fiziki və kimyəvi adsorbsiyaya bölünür. Sonuncu xemosorbsiya da 
adlanır.
Kimyəvi adsorbsiya zamanı adsorbat molekulları adsorbentin səthi ilə 
kimyəvi qarşılıqlı təsirdə olub, səthi kimyəvi birləşmələr əmələ gətirir.
Kimyəvi adsorbsiyanın daha mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, 
fiziki adsorbsiyaya nisbətən kiçik sürətlidir. Məhz bu səbəbdən bəzən
xemosorbsiya „aktivləşmiş sorbsiya“ adlanır. Fiziki adsorbsiyadan fərqli
olaraq, kimyəvi adsorbsiya, adətən dönməyən prosesdir. 
Adsorbsiyanı ifadə etmək üçün Gibbs adsorbsiyası (Q) ilə yanaşı 
mütləq adsorbsiya (A) anlayışından da istifadə edilir. Mütləq adsorbsiya, 

---

adsorbentin vahid səthi və ya vahid kütləsi tərəfindən udulmuş adsorbatın izafi
deyil, bütün miqdarını göstərir. Bir çox hallarda adsorbentin həcmində 
adsorbatın qatılığı cüzi olduğundan Q=A olur.
Verilmiş adsorbent-adsorbat cütü üçün A (və ya Q) iki əsas 
termodinamik parametrdən temperatur və təzyiqdən (məhl ullar üçün 
qatılıqdan) asılıdır. Bu üç kəmiyyəti əlaqələndirərək funksional asılılıq f(A, 
P, T) və ya f(Q, C, T) adsorbsiya tənliyi adlanır. Adətən, adsorbsiya 
parametrlərdən birinin sabit qiymətində öyrənilir. Sabit temperaturda alınan 
A=f(P)
T
, və ya Q=f(C)
T
tipli tənliklə adsorbsiya izotermləri adlanır.
Müəyyən edilmişdir ki, çox kiçik təzyiqlərdə adsorbsiya izotermi düz 
xətlidir.
A=kP: A=kC (1) 
(1) ifadələri adsorbsiya üçün Henri tənliyi, k-sabiti isə Henri sabiti adlanır. 
Henri sabiti adsorbsiyanın intensivliyini xarakterizə edir.