Mundarija: I. Kirish. II. Asosiy qism

II.3 SO₃ ning xossalari, tabiatda tarqalishi va olinishi.

Oltingugurt (VI) oksidi

Oltingugurt (IV) oksidi juda zaharli moddadir. U shilliq qavatlarga va nafas yo'llariga ta'sir qiladb, organik birikmalarni yo'q qilib yuboradi. Shuning uchun ushbu modda og’zi berk muhrlangan shisha idishlarda saqlanadi.
Yuqori temperaturada va katalizator ishtirokida SO2 da oltingugurt +4 dan kislorod bilan oltingugurt uch oksid (SO3) gacha oksidlanadi (SO2 ni katalitik oksidlash).
2SO₂ + O₂ = 2SO₃ kat, V₂O₅, t = 450⁰C
SO₃ - uch xil modifikasiyada bо‘ladi:
1.gaz holida monomer SO.
2. eng barqaror - SO₃ shoyidek yaltiroq ignasimon havoda kuchli hidli, tc=40⁰C, suv bilan shiddatli birikib sulfat kislota hosil qiladi.
3. muzga о‘xshash – SO₃ modifikasiyada, tc = 16,8⁰C, tq= 44,8⁰C.
Bug‘ holida SO₃ molekulasi tо‘g‘ri uchburchak shaklida bо‘lib markazda S atomi sp₂ gibridlanish holatida bо‘ladi.
SO₃ bug’lari yig’ilganda suyuq holdagi uchuvchan modda olinadi (qaynash harorati 44,8^oC). Bu birikma trimerlardan tashkil topgan (SO₃)₃.
SO3 suyuqlik holida trimerlangan (SO3)3 bо‘ladi. Ularda oltingugurt atomlari sp3 - gibridlangan bо‘ladi va kislorod atomlari bilan tetraedr hosil qiladi. Tetraedrlar bir–birlari bilan kislorod kо‘priklari orqali bog‘langan bо‘ladi. SO3 qattiq holatda geterozan - jirli polimer strukturasiga ega.
Agar suyuqlik sovitilsa 16,8 ^oC larda qotib tiniq massa hosil qiladi. U muzga o’xshash va asbestsimon polimer tuzilishiga ega bo’lgan birikma hosil qiladi.

Ushbu strukturaviy formulada SO₃ molekulalari monomer, dimer va trimer holatidagi tuzilshi keltirilgan. Oltingugurt trioksidining turli shakllari SO₃ molekulalarining donor - aktseptor aloqalari shakllanishi tufayli polimerlanish qobiliyati bilan bog'liq. SO₃ ning polimer tuzilmalari bir-biriga oson aylanadi va qattiq SO₃ odatda nisbiy tarkibi oltingugurt angidridini ishlab chiqarish sharoitlariga bog'liq bo'lgan turli shakllarning aralashmasidan iborat.
SO₃ - bu odatdagi kislota oksidi bo’lib, oltingugurt angidrididir. Uning kimyoviy faolligi juda yuqori. Shuning uchun u suv bilan o'zaro ta'sirlashganda sulfat kislota hosil qiladi:
SO₃ + H₂O = H₂SO₄
Biroq, bu reaksiyada oltingugurt kislotasi aerozol shaklida hosil bo'ladi va shuning uchun sanoatda oltingugurt (VI) oksidi oltingugurt kislotasida eriydi, keyinchalik u suvda kerakli konsentratsiyali sulfat kislota hosil qiladi.
2KOH + SO₃ = K₂SO₄ + H₂O
SO₃ kuchli oksidlovchi xususiyatlari borligi bilan ajralib turadi, odatda oltingugurt (VI) oksidi reaksiyada oksidlovchi vazifasini bajarganda dioksidiga aylanadi:
5SO₃ + 2P = P₂O₅ + 5SO₂
3SO₃ + H₂S = 4SO₂ + H₂O
2SO₃ + 2KI = SO₂ + I₂ + K₂SO₄
Vodorod xlorid bilan o'zaro ta'sirlashish natijasida xlorosulfon kislotasi hosil bo'ladi:
SO₃ + HCl = HSO₃Cl
Shu bilan birga oltingugurt dixloridi va xlor bilan o'zaro ta'sirlanib, tionil xloridni hosil qiladi:
SO₃ + Cl₂ + 2SCl₂ = 3SOCl₂
SO₃ ning sulfat kislotadagi eritmasi havoda tutaydi, chunki SO₃ – ajralib chiqadi va havodagi suv bug‘lari bilan oq tutun hosil qiladi. Shuning uchun ichida SO₃ erigan sulfat kislotasiga «tutovchi» (oleum) kislota deyiladi. Sulfat kislota cheklanmagan miqdorda oltingugurt (VI) oksidini eritadi, demak oleum tarkibi har xil bо‘ladi va umumiy formula H₂SO₄ • xSO₃ bilan ifodalanadi. X=1 bо‘lganda pirosulfat (H₂S₂O₇) kislotaning rangsiz kristallari hosil bо‘ladi.¹⁰