Mundarija kirish. Asosiy qism. Til, lison, me’yor va nutq munosabatlari Til sathlari va birliklari…

partonimik (part – qism, bo‘lak), tur-jins munosabati giponimik munosabat deyiladi. Partonimik munosabatga kirishuvchi qismni ifodalovchi birliklar partonim, giponimik munosabatga kirishuvchi jins nomlari giponim deyiladi. Butunlik totonim va tur nomi giperonim deyiladi.
O‘xshashlik (paradigmatik) munosabati o‘zaro teng (pog‘onali munosabatdagi daraxt va tana, daraxt va gilos birliklari semantik qamrovi jihatdan teng emas edi), bir umumiy belgi asosida birlashib, qator hosil qiluvchi, ammo o‘ziga xos belgilarga ko‘ra farqlanib turuvchi birliklarning o‘zaro aloqasini ifodalaydi.
Yuqorida aytilganidek, paradigma a’zolari o‘zaro teng bo‘lib, nutqda bir xil o‘rinni egallaydi va bir xil xususiyatga ega bo‘ladi. Berilgan misoldagi Halim, Кarim, Halima so‘zlari o‘zaro teng, bir xil o‘rinda kela oladi, biroq o‘zaro farqlarga ham ega.
O‘zaro o‘xshashlik munosabatida bo‘lgan birliklarning bir-biri bilan farqli xususiyati asosida qarama-qarshi qo‘yilishi ziddiyat (oppozitsiya), ziddiyatga kirishayotgan paradigma a’zolari ziddiyat a’zosi deyiladi. Ziddiyatdagi birliklar o‘zaro ma’lum bir belgi asosida qarama-qarshi qo‘yiladi. Bu belgi ziddiyat belgisi deyiladi.
Navbatdagi mavzuda ziddiyat turi va mohiyati haqida so‘z yuritiladi.
3. Nutq tushunchasi talqini.
Nutq- bu og'zaki yoki yozma shaklda yuzaga keladigan o'ziga xos nutq bo'lib, uni amalga oshirish til vositalaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi.
«Nutq» tushunchasi «nutq faoliyati» tushunchasiga nisbatan kengroq bo‘lib, birinchisi ham nutq jarayoni (nutq faoliyati), ham uning natijasi (nutq ishlari) tushuniladi.
NUQT TILI-aloqa jarayoni aloqa vositalari vaziyatga va kontekstga bog'liq (ya'ni motivatsiyalangan) vaziyatdan, aloqa muhitidan mustaqil (ya'ni motivatsiyasiz) qasddan va aniq maqsad sari yo'naltirilgan e'tiborsiz moddiy, o'ziga xos mukammal, mavhumvaqt ichida ochiladi va kosmosda amalga oshiriladi haqiqatning ushbu parametrlaridan mavhum haqiqat hodisalari bilan bog'lanishi va haqiqat yoki yolg'on nuqtai nazaridan baholanishi mumkin haqiqat qiymati qo'llanilmaydi tasodifiy va tartibsiz elementlarga ruxsat beradi muntazam O'zgaruvchan nisbatan o'zgarmas (bir mavjudlik davrida)
chiziqli darajadagi tashkilotga ega Cheksiz cheklangan Muvofiq salohiyat Faol passiv
dinamik, mobil statik, barqaror sub'ektiv ob'ektiv .Individual ijtimoiy
shaxsning tajribasini aks ettiradi jamoa tajribasini qamrab oladi .O'zboshimchalik bilan majburiy (majburiy)
TIL FUNKSIYALARI:
1. Aloqa vositalari (aloqa oluvchiga qarab, bu funktsiyaning turlari farqlanadi: kommunikativ (odamlar bilan aloqa vositalari) va sehrli (Xudo yoki tabiat kuchlari bilan aloqa vositalari)).
2. Og'zaki badiiy obrazlar yaratish vositasi.
3. Tuyg'ularni, shaxsning ichki holatini va irodasini ifodalash vositasi.
4. Bilim vositalari.
5. Til quyi tizimlarining yangi birliklarini hosil qilish vositalari.
6. Ijtimoiy tajriba va bilimlarni to'plash va saqlash vositasi.
NUTQ FUNKSIYALARI:
1. Aloqa jarayonini amalga oshirish (funktsiyaning navlari: kommunikativ (odamlar bilan muloqot qilish jarayonini amalga oshirish) va sehrli (Xudo yoki tabiat kuchlari bilan aloqa qilish jarayonini amalga oshirish)).
2. Badiiy obrazlar, asarlar yaratish jarayonini amalga oshirish (estetik funktsiya).
3. Tuyg'ularni, shaxsning ichki holatlarini va irodasini ifodalash jarayonini amalga oshirish.
4. Bilish jarayonlarini amalga oshirish.
5. Til quyi tizimlarining yangi birliklarini hosil qilish jarayonlarini amalga oshirish.
6. Jamoat tajribasi va bilimlarini to'plash va saqlash jarayonini amalga oshirish.
Til munosabatlari- bular darajalar va toifalar, birliklar va ularning qismlari o'rtasida joylashgan munosabatlardir. Munosabatlarning asosiy turlari paradigmatik va sintagmatik, assotsiativ va giponimik (ierarxik)dir.
Paradigmatik munosabatlar til birliklarini guruhlarga, kategoriyalarga, kategoriyalarga birlashtiruvchi munosabatlardir. Paradigmatik munosabatlar, masalan, undoshlar tizimi, kelishiklar tizimi, sinonimik qatorlarga asoslanadi.
Sintagmatik munosabatlar til birliklarini o‘zlarining bir vaqtda ketma-ketligida birlashtiradi. So'zlar morfema va bo'g'inlar, so'z birikmalari va analitik nomlar, gaplar (gap a'zolari to'plami sifatida) va murakkab jumlalar yig'indisi sifatida sintagmatik munosabatlar asosida quriladi.
Assotsiativ munosabatlar vaqt ichida vakilliklarning mos kelishi asosida yuzaga keladi, ya'ni. voqelik hodisalarining tasvirlari. Assotsiatsiyalarning uch turi mavjud: qo'shnilik, o'xshashlik va qarama-qarshilik bo'yicha. Bu turdagi assotsiatsiyalar epitet va metaforalarni qo‘llashda, so‘zlarning ko‘chma ma’nosini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi.
Ierarxik munosabatlar - geterogen elementlar o'rtasidagi munosabatlar, ularning umumiy va xususiy, umumiy va xususiy, yuqori va quyi kabi bir-biriga bo'ysunishi. Tilning turli darajali birliklari o‘rtasida, gap bo‘laklariga birlashganda so‘z va shakllar o‘rtasida, sintaktik turlarga birlashganda sintaktik birliklar o‘rtasida ierarxik munosabatlar kuzatiladi. Assotsiativ, ierarxik va paradigmatik munosabatlar sintagmatik munosabatlarga qarama-qarshidir, chunki ular chiziqli.
Shuningdek, idrok etish va farqlash funksiyalarini bajaradigan tovush birliklari (fonemalari) mavjud. Birinchisi tufayli biz nutqni idrok eta olamiz; ikkinchisi tufayli yanada murakkab xarakterdagi til birliklari bir-biridan ajralib turadi: uy-bu, u erda-shunday
Til va nutq o'rtasidagi munosabatlar nazariyasi juda jadal rivojlanmoqda, ammo ziddiyatli. O'z-o'zidan (intuitiv darajada) til va nutq juda uzoq vaqt davomida chegaralangan. Bu farqsiz, masalan, alohida harflar nutqda haqiqatda jaranglaydigan fonema variantlarini emas, balki tovushlarning asosiy turlarini, ya'ni fonemalarni bildiradigan birinchi alifbolarni yaratish mumkin emas edi. Birinchi alifbolarning yaratuvchilari, shubhasiz, yorqin fonologlar bo'lib, ular o'zining konkretligi va cheksiz xilma-xilligi va tovushlarning rang-barangligi bilan murakkab bo'lgan nutq rejasiga, tilning juda mavhum rejasiga juda aniq qarshilik ko'rsatishga qodir edilar. tilning hozirgi vaqtda fonemalar deb ataladigan eng muhim tovush birliklarining nisbatan oz sondagi barqarorligi va tizimliligi bilan
Til va nutqning o'zaro bog'liqligi xususiyatlari
U bu ikki tushunchani farqlashni kiritgan.Shu bilan birga, til va nutqning asosiy farqini ham unutmaslik kerak. Va bu shundan iboratki, birinchisi aloqa vositasi bo'lsa, ikkinchisi, o'z navbatida, tilning o'zini gavdalantirish va amalga oshirishdir.
Til mavhum va rasmiy, nutq esa moddiy hisoblanadi. Unda tildagi hamma narsa tuzatiladi. U barqaror va statik, nutq faol va dinamik bo'lsa, u yuqori o'zgaruvchanlik bilan tavsiflanadi.
Til va nutq, ular bir-biri bilan bog'liq bo'lishiga qaramay, aniq farqlarga ega: til jamiyat mulkidir, u unda so'zlashuvchi odamlarning umumiy "dunyo tasvirini" aks ettiradi, nutq individualdir va faqat ma'lum bir shaxsning tajribasini aks ettiradi. individual.