Mundarija Kirish Bob. Mavzuga doir adabiyotlar taxlili

2.2. Intelektida nuqsoni bо‘lgan bolalarni savodga о‘rgatish bо‘yicha metodik tavsiyalar.
Intelektida nuqsoni bо„lgan bolalarni savodga о„rgatish yо„l va usullari muammosini nazariy va amaliy jihatdan о„rganish natijalariga tayangan holda quyidagi metodik tavsiyalarga amal qilish maqsadga muvofiq:

• 
  yordamchi maktabning ta‟lim о„zbek tilida olib boriladigan boshlang„ich sinflarida ona tili darslarida savod о„rgatish bо„yicha ilg„or о„qituvchilarning ish tajribalarini о„rganish, tahlil qilish va umumlashtirish;
  
• 
  aqli zaif о„quvchilarni ona tili darslarida savodga о„rgatish ishlari maxsus yoritilgan tizim asosida olib borilishi yuqori samaraga erishishni ta‟minlaydi;
  
• 
  yordamchi maktabda ona tili darslarida savod о„rgatish ishlari yangi innovatsion usullar bilan intellektida nuqsoni bо„lgan bolalarning bilish faoliyati va о„zbek tili qonuniyatlarini hisobga olgan holda yaratilgan korreksion – pedagogik tizim asosida olib borilishi lozim;
  
• 
  korreksion – pedagogik tizim asosida olib boriladigan ishlarda predmetlararo bog„lanishning muhim ahamiyatga ega;
  
• 
  ona tili о„qituvchisi savod о„rgatishda yordamchi maktabda ona tili о„qitish metodikasidagi usullardan unumli foydalanishi lozim;
  

ona tili darslarida olingan bilim, kо„nikma va malakalar boshqa о„quv predmetlarida, turli faoliyatlarda mustahkamlanib, amaliyotga tatbiq etilishi maqsadga muvofiqdir.

• 
  Boshlang„ich ta‟limning davlat ta‟lim standartidagi talablardan kelib chiqqan xolda tuzilgan dasturda maxsus yordamchi maktabning birinchi sinfida о„quv yilining oxirida о„quvchilar quyidagi bilim, kо„nikma va malakalarga ega bо„lishlari lozim:
  
• 
  Unli va undosh tovushlar, ularning talaffuziga xoc farqlanish xaqida ma‟lumot berish. ( Xavo oqimi tо„ciqqa uchraydi, uchramaydi).
  
• 
  Harf va tovush munocabatiga oid tuchunshalar bilan о„quvchilarni tanishtirish.
  
• 
  Kecma harf va bо„g„inlar acocida cо„z xocil qilish, tuzilgan cо„zlarni tо„g„ri о„qish.
  
• 
  Cо„zlarni bо„g„inlab о„qishga о„rgatish.
  
• 
  О„qish jarayonida amal qilinishi lozim bо„lgan gigiyena qoidalariga rioya qilishga о„rgatish.
  
• 
  Yozuvga о„rgatish.
  
• 
  Unli va undosh harflarning bosh va kichik shakllarini yozish. О„quvchida yozuv cifatini, ya‟ni:
  
• 
  harflarni tо„g„ri bog„lab yozish;
  
• 
  harflarni 65% qiyalikda yozish;
  
• 
  har bir qatorda harflarning bir xil balandlikda bо„lishiga erishish;
  
• 
  harf uncurlari, harflar va cо„zlar oracidagi macofalarni bir xilda caqlash kabilarni shakllantirish.
  
• 
  Har bir harf yoki harflarning bog„lanishi, og„zaki yoki xattaxtada tuchuntirish orqali, qо„lni qayerga qо„yish, qayerda bu harakatni burish yoki uzish kerakligi, harflarning yozuv shizig„i bо„ylab joylashishi xaqida nazariy va amaliy tuchuncha va malakalarni rivojlantirish.
  
• 
  Avval nuqtalar bilan ifodalangan harflar uctidan qо„lni yurgizib, cо„ng namunaga qarab о„qishga о„rgatish.
  
• 
  Harflarning shaklini tacavvur orqali yozdirish acocida yozuvga о„rgatish.
  

Bir va undan ortiq bо„g„inlardan tashkil topgan talaffuzi va yozilishi bir xil cо„zlarni, 2-3 cо„zdan tuzilgan gaplarni eshitib yozish.Cо„z va gapni tо„g„ri yozish. (Gapning birinchi cо„zini bosh harf bilan yozish, cо„ngiga tinish belgicini (nuqta) qо„yish).

• 
  Eshituv va kо„ruv xotiraciga acoclangan kichik diktantlar yozish.
  
• 
  О„qish kо„nikmalari
  
• 
  О„quv yilining oxirida 8-10 cо„zli matnni tо„g„ri ongli, bо„g„inlab о„qish; - Bir bо„g„inli va codda tuzilishdagi ikki bо„g„inli cо„zlarni bо„g„inlab о„qish; - Notanish matnni о„qish tezligi bir coniyada 8-10ta cо„z.
  
• 
  О„quvchilarning bog„lanishli nutqini о„ctirishga oid ta‟limiy ishlarni amalga oshirish.
  
• 
  О„quvchilar bilan racmlar acocida xikoya tuzish;
  
• 
  Alifbe darcligi va cinfdan tashqari mashg„ulotlarda о„rganilgan о„quv materiallarini qayta xikoyalash;
  
• 
  Cavollarga javob berish;
  
• 
  Adabiy nutq meyorlarini amaliy jixatdan о„rgatishga e‟tibor qaratish ( bu coxada о„qituvchi va logoped xamkorlikda faol ish yuritishlari kerak);
  
• 
  Topishmoq, maqol, xikmatli cо„zlar uctida ishlash (darclik materiallari va cinfdan tashqari о„qish uchun tanlangan о„quv materiallari acocida);
  
• 
  Kichik guruxlar bilan ishlashda cinf о„quvchilarini aqliy-intellektual jixatdan yaxshi, о„rta, cuct о„zlashtiruvchilar guruxlariga taqcimlash, guruxlarga moc bog„lanishli matn tuzishga oid muammoli topshiriqlar berish, guruxlar javobini sharxlash, raxbatlantirish;
  
• 
  Yakka tartibda logopedik (individual) ishlarda о„quvchida о„z nuqtini rivojlantirib borishga ishtiyoq uyg„otish (lug„at daftari, yangi she‟r, xikoya, ertak mutolaaci acocida); nuqconlarni tuzatish.
  
• 
  О„qituvchi yordami bilan 3- 4 codda she‟rlarni yod oldirish.
  
• 
  Lug„at uctida ishlash. О„quvchilar nutqini boyitish, ular nutqida kam qо„llaniladigan cо„zlarni faol qо„llashiga erishish.
  

Bolaning maktabga birinchi sinfga kelishi uni alohida mavqega qо„yadi : u о„zini yangi hayot –maktab xayotida ekanligini anglaydi; u endi о„qituvchisi ustozi bilan muloqvtda bо„ladi. Bolaning mashg„ulotlardan tashqari vaqtdagi jamoa faoliyatlarida о„zini-о„zi tashkil etish va bir-birini nazorat qilish kuchayib boradi. Bolalarning jamoa fikrlari va umumiy oddiy talablari paydo bо„ladi. Bu yoshdagi bolalar о„rtasida mashg„ulotlar, shuningdek didaktik о„yinlar ,qoidali о„yinlar va xaraktli о„yin musobaqalar tobora kо„proq axamiyat qozonadi. Bola о„yin bilan jiddiy ish о„rtasidagi farqni tushunib oladi, qachon va qayerda о„ynash, jiddiy ish bilan shug„ullanish kerakligini bilib olgan bо„ladi. U oilasida va sinfda о„ziga topshirilgan muayyan vazifalarni bajaradi. Bunda katta yoshdagi kishilarning bolalar mexnati natijalariga, bu mexnatning tevarak-atrofdagi kishilar uchun bо„lgan axamiyatiga tegishli baxo berishlari, bolaning о„z tashabbusi bilan biron ishni boshlab yuborish istagini maqullashlari muximdir.

• 
  Bolaning bilish faoliyati murakkabroq tus ola boshlaydi, idrok qilishi muayan maqsadga yо„nala boshlaydi. Turli narsalar yoki ularning tasvirlari bilan muntazam ravishda tanishib borish natijasida bolaning muayyan vazifaga bо„ysundirilgan kuzatuvchangligi oshib boradi. Idrokning о„sishiga raxbarlik qilinsa, bolada muxim sensor qobiliyatlar: kо„z bilan aniq chamalab bilish, proporsiyalarga kо„rib turib baxo berish, fonematik о„quvlari va musiqa tovushlarini tо„g„ri idrok etish va ayta bilish qobiliyatlari paydo bо„lib boradi. Bola kuyning xarakatini, tovushlarning pasayishi va yuqorilanishini, balandligi va uzunligi xar xil bо„lgan tovushlarni, ashula aytish va she‟r о„qish tempining о„zgarib turishini farq qilish va buni о„zi amalda ifodalab berishi mumkin.
  

Xulosa
«Savodga о„rgatish darsining korreksion vazifalari» muammosi bo‟yicha quyidagi xulosalarga keldik.
Aloxida yordamga muxtoj bolalardan biri bо„lmush aqli zaif bolalarning jismoniy va ruxiy rivojlanishidagi о„ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan xolda intellektida nuqsoni bо„lgan bolalar savodni о„zlashtirishda talaygina
qiyinshliklarga duchor bо„lmoqdalar. Ma‟lumki, mahsus yordamchi maktabda xam savod о„rgatish ishlari analiz -sintez tovush usuli bilan amalga oshiriladi. Ushbu usul bilan xat -savodni muvaffaqiyatli о„zlashtirib olish uchun yozma nutq mexanizmlarini hisobga olish lozim. Yordamchi maktabda savod о„rgatish ishlarini tо„g„ri tashkil etish uchun zarur bulgan shart -sharoitlarni yaratish muxim ahamiyatga ega. Yozma nutq mexanizmlariga avvalambor, og„zaki nutq, eshitish idrokining faoliyati, kо„rish idroki, mayda qо„l muskullarini xarakatchangligi, barcha psixik jarayonlar faoliyati kiradi. Bola о„qish va yozishni о„zlashtira olishi uchun maktabgacha tarbiya yoshida yozma nutq mexanizmlarini xosil qilish uchun poydevor yaratilishi lozim. Biroq, intellektida nuqsoni bо„lgan bolalar savodni о„rganishga tayyorgarligi har xil darajada bо„ladi. Bolalarning barcha nutqiy jarayonlari, shu jumladan, idrok etish qobiliyati yaxshi rivojlanmaganligi natijasida, ular maktabga borganda о„qish va yozishni, bog„langan og„zaki xamda yozma nutqni mukammal о„rganishda qiynaladilar.
Savod о„rgatishning alifbegacha davrida yordamchi maktabningg birinchi sinfida bolalarning intellekti, bilish faoliyatidagi nuqsonlar tuzatiladi. Fonematik eshitish, nutqiy idrokini rivojlantirish ishlari ikki yunalishda amalga oshiriladi: nutqdlan tashqari tovushlarni ajrata olishga о„rgatish yuli bilan eshitish diqqati, eshitish xotirasi, kuzatuvchanglik qobiliyati rivojlantirilib boriladi. Nutq tovushi - fonemalarni idrok etish, fonematik о„quvni rivojlantirish ishlari amalga oshiriladi. Barcha ishlar didaktik uyinlar shaklida, о„quvchilarga individual va differensial yondoshgan xolda, soddadan murakkabga qarab ma‟lum izchillikda amalga oshiriladi. Bolalarning fonematik idrokini rivojlantirish ishlari faqat tо„g„ri talaffuz etiladigan tovushlar asosida bajariladi. Birinchi sinf logopedi oldindan kerak bо„lgan tovushlar artikulyatsiyasini aniqlab, xosil qilib, mustaxkamlab boradi.
Fonematik idrok idrokning boshqa turlari bilan uzviy bog„liqligini xisobga olib, fonematik eshitishni rvojlantirish ishlari xam parallel ravishda amalga oshirib boriladi.