Mundarija: kirish bob sharq adabiyotida lirik janrlarning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti

Firdavsiy va uning “Shohnomi”
Firdavsiy (Abulqosim Tusiy) jins. 934-941 yillar orasida - vafot etgan. 1025. hayot yo‘li va erta ijodkorlik. Shoirning “Shoh-noma”dagi moddiy qiyinchiliklar, mashaqqatlar haqidagi nolalari. Firdavsiyning ulkan “Shoh-noma” dostoni ustida ishlagan yillari (yigirmadan o‘ttiz beshgacha). Kuchli, markazlashgan Somoniylar davlatining parchalanishi, Firdavsiyni “Shoh-noma” yaratishga ilhomlantirgan. Ishning talab qilinmasligi. G‘aznaviylar turkiy sulolasiga asos solgan G‘azna hukmdori Mahmudga bag‘ishlov bilan yangi talqin yaratilishi.
G‘aznaviy turklarining davlat mafkurasi bilan Eron tarixini ulug‘lovchi “Shoh-noma” dostonining asosiy g‘oyasi o‘rtasidagi tafovut. Sulton Mahmud G‘azniyning dostonning xizmatlarini past baholaganligi. Firdavsiyning Mahmud haqidagi satirasi. Firdavsiyning begona yurtda sargardonliklari. Firdavsiyning vafoti (taxminan 1013-1030) va musulmonlar qabristoni tashqarisida shia bid’atchisi sifatida dafn etilishi.
“Shoh-noma” murakkab poetik tuzilmasi. Ellik shohlar tarixining yilnomalar ketma-ketligi: mifologik, qahramonlik-epos, tarixiy. ("Shah-name" - cheklar kitobi).
"Shah-noma"ning asosiy g‘oyasi o‘tmishdagi odamlarni ulug‘lash va ularning ozodlik uchun qahramonona kurashidir. “Shoh-noma”da ona yurt obrazi. Xalq qahramonlari Rustam, Siyovush obrazlari; ideal podshohlar - Jamshid, afsonaviy Qay-Xosrov, Iskandar Zulqarnayn, tarixiy Xosrov I Anushirvon va b. Firdavsiyning o‘rta asrlar sharoitida xalq qo‘zg‘olonlarini ob'ektiv tasvirlashda fuqarolik erkakligi - real va mifologik: antifeodal. Mazdak harakati, Temirchi Kavehning zolim Zohhokga qarshi kurashi epizodi va boshqalar d. Davr ijtimoiy utopiyasining aksi. Firdavsiyning ideal suveren va adolatli davlat haqidagi ijtimoiy utopiyasi. Adolatning shakllanishida aql, donishmandlikning roli. Inson faoliyati va taqdir muammolari, taqdir⁸.
Qarama-qarshiliklar - yorug‘lik va ezgulik kuchlarining zulmat kuchlariga qarshi kurashi, Firdavsiyning fikricha, tarixiy jarayon va taraqqiyotning mohiyatidir. Nopok kuchlar va xalqlar, turonlar va eronliklar, zardushtiylar va musulmonlar, eroniylar va arablarning dushmanligi. Dostonning alohida qahramonlari qalbidagi ichki kurash (shubhalar). Firdavsiyning ezgulikning yovuzlik ustidan g‘alabasi haqidagi g‘oyasi.
Xudo, din Firdavsiy dunyoqarashida. Firdavsiy qahramonlari (Isfandiyor, Rustam va b.) taqdirida taqdirning, taqdirning o‘rni. Gumanizm, xayriya - dostonning markaziy g‘oyasi.
“Shoh-noma” dostonidagi ayol obrazlarining tasviri (Gurdafarid, Rudab, Sudab va b.). Xilma-xillik va xarakterlarning xilma-xilligi.
Dostonning murakkab stilistik tabiati. Og‘zaki va yozma adabiyot, notiqlik an'analarini sintez qilish; epik va lirik janr shakllarining sinkretizmi; og‘zaki bahslar, dialoglar, murojaatlar, podshohlarning nutqlari; boblarga bo‘linish, xronika, taqdimot ketma-ketligi va boshqalar.
Turli materiallarning xilma-xilligi (mifologik, real, tarixiy va boshqalar), kiritilgan epizodlar, individual hikoyalar va dostonning syujet-kompozitsion tizimli poetikasining yaxlitligi.
Keyingi davrlar badiiy-tarixiy tafakkur va epik adabiyot rivojida “Shoh-noma”ning ma’nosi.