Mundarija: kirish bob tarjimaning stilistik muammolari

I BOB UCHUN XULOSA
Tarjimaning stilistik muammolari, tarjima qilayotgan matndagi stilistik vositalar, tili, mazmuni va madaniy nuanslarni to'g'ri ifodalash bilan bog'liq muammolar yuzaga kelishi mumkin. Ushbu muammolar quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:
Asl ma'noni tarjima qilishdan uzak, o'zbek tilida idiomatik ifodalarni to'g'ri ifodalash muammolari uchun xususiy ehtimollik mavjud. Tarjimachi, matndagi idiomatik ifodalarni tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos idiomatik ifodalarni topishga intilishadi.
Tarjimada madaniy nuanslarni tushunishning muhim aspektilaridan biri attributlarning yo'qolishi bo'lishi mumkin. Tarjimachi, matnda bo'lgan attributlarni tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos attributlarni topish uchun jiddiy muammo bilan yuzlashishi mumkin.
Tarjimada konnotativ ma'nolar, so'z yoki ifodaning asl ma'nonidan tashqari qo'shimcha ma'noni o'zgartirish uchun ishlatiladigan stilistik vositalardan biri bo'lib chiqishi mumkin. Tarjimachi, konnotativ ma'nolarni tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos konnotativ ma'noni topishga intilishadi.
Tarjimada ritmik va musiqiy xususiyatlar, matndagi sado, qirqishlar, ovoz bilan ifoda etish va boshqa stilistik jihatlar bilan bog'liq muammolar yuzaga kelishi mumkin. Tarjimachi, matndagi ritmik va musiqiy xususiyatlarni tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos ritmik va musiqiy xususiyatlarni ifodalashga intilishadi.
Tarjimada stilistik muammolar tarjimachining tushunish va tajribasi, o'zbek tilidagi stilistik vositalarni tushunish, madaniy nuanslarni anglash va o'zbek tilidagi mos ifodalash usullarini topish bilimlari va tajribasi hal qilinishi mumkin. Bu esa tarjimachining o'zini rivojlantirishini, madaniy kontekstni tushunish va matndagi asl ma'noni to'g'ri ifodalashga intilishadi.
II BOB BADIIY ASAR STILI (NASR-PROZA, NAZM-POEZIYA)
2.1 Tarjimaning uslubiy masalalari
Badiiy asar stili, badiiy adabiyotning til vositalaridan foydalanib yaratilgan matnning uslubiy xususiyatlarini ifodalaydi. Uslubiy xususiyatlar matnning maqsadi, janri, avtorining shaxsiyati va tilga xos bo’lgan vositalarni o’z ichiga oladi.
Badiiy asar stili nasr-proza va nazm-poeziya deb ikki katta turga bo’linadi. Nasr-proza badiiy asar stili, gap tuzilishi va punktuatsiya belgilaridan foydalanib yaratilgan matnlarni anglatadi. Nazm-poeziya badiiy asar stili, vazn, qofiya va intonatsiya vositalaridan foydalanib yaratilgan matnlarni anglatadi .
Badiiy asar stili o’z ichiga turli xil uslublar va janrlarni oladi. Uslublar matnning maqsadiga qarab tanlanadi. Masalan, badiiy uslub, maqol uslub, ilmiy uslub va hokazo. Janrlar esa matnning mavzusiga qarab tanlanadi. Masalan, hikoya, roman, she’r, drama va hokazo.
Badiiy asar stili tarjimada davom etayotganida, nasr (proza) va nazm (poeziya) janrlari bilan bog'liq muammolar yuzaga kelishi mumkin. Ushbu muammolar quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:
Nasr va nazmning tuzatish stili tarjimada muammo yaratishi mumkin. Tarjimachi, asar tuzatish usullarini tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos tuzatish usullarini topishga intilishadi.
Nazm va nasrda ritorika va ustoqlarning o'ziga xos usullari va qoidalari mavjud bo'lishi mumkin. Tarjimachi, ritorika va ustoqlarni tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos ritorika va ustoqlarni topishga intilishadi.
Muqaddima va mukammallashtirish: Nazm va nasrning muqaddima va mukammallashtirish qismi o'ziga xos stilistik vositalarga ega bo'lishi mumkin. Tarjimachi, asarning muqaddima va mukammallashtirish qismidagi stilistik vositalarni tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos stilistik vositalarni topishga intilishadi.

Bildirishlar va tavsiflar: Nasrda ma'lumotlarni to'g'ri va aniq bildirish, nazmda esa tasvirlash va o'ziga xos retorik usullar bilan aks etish muhimdir. Tarjimachi, bildirish va tavsiflarni tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos bildirish va tavsiflarni topishga intilishadi.

Tarjimada badiiy asar stili bilan bog'liq muammolar tarjimachining tushunish va tajribasi, o'zbek tilidagi nasr (proza) va nazm (poeziya) janrlarini tushunish, asar tuzatish usullarini, ritorika va ustoqlarni tushunish, muqaddima va mukammallashtirish qismidagi stilistik vositalarni, bildirish va tavsiflarni ifodalash usullarini topish bilimlari va tajribasi hal qilinishi mumkin. Bu esa tarjimachining o'zini rivojlantirishini, badiiy asarning asl ma'noni va stilistik xususiyatlarini to'g'ri ifodalashga imkon beradi.
Badiiy asar stili (nasr-proza, nazm-poeziya) tarjimada davom etayotganida, bir nechta stilistik muammolar yuzaga kelishi mumkin. Bu muammolar quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:
Metr va rafiqalar: Nazmda (poeziyada) metr va rafiqalar, shoirning ifoda qilish uslubini belgilashda muhim rol o'ynayadi. Tarjimachi, matndagi metr va rafiqalarni tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos metr va rafiqalarni topishga intilishadi.
Tashqi ma'nosini ifodalash: Badiiy asarlarda, tashqi ma'nosini ifodalash va shoirning engil ma'nolariga to'g'ri yetishish stilistik muammosi yuzaga kelishi mumkin. Tarjimachi, tashqi ma'nosini tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos tashqi ma'nosini ifodalash usullarini topishga intilishadi.
Isti'oron va simvolik ifodalar: Badiiy asarlarda isti'oronlar va simvolik ifodalar, ma'noning o'ziga xos tafsilotlarini ifodalashda ishlatiladi. Tarjimachi, isti'oronlarni va simvolik ifodalarni tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos isti'oronlarni va simvolik ifodalarni topishga intilishadi.
Shaxsiy uslub va ovoz: Badiiy asarlarda shoirning yoki yozuvchining shaxsiy uslubi va ovozi o'ziga xosdir. Tarjimachi, shaxsiy uslub va ovozni tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos shaxsiy uslub va ovozni ifodalashga intilishadi.
Tarjimada badiiy asar stili bilan bog'liq muammolar tarjimachining tushunish va tajribasi, o'zbek tilidagi nasr (proza) va nazm (poeziya) janrlarini tushunish, metr va rafiqalar, tashqi ma'nosini ifodalash, isti'oronlar va simvolik ifodalarni tushunish, shaxsiy uslub va ovozni aniqlash bilimlari va tajribasi hal qilinishi mumkin. Bu esa tarjimachining o'zini rivojlantirishini, badiiy asarning asl ma'noni, stilistik xususiyatlarini to'g'ri ifodalash va o'zbek tilidagi muvofiqligi bilan o'rgangan bo'lishini ta'minlaydi.
Tarjimada badiiy asarlar stili (nasr-proza, nazm-poeziya) bilan bog'liq muammolar yuzaga kelganda, tarjimachining quyidagi stilistik muammolar bilan uchrashishi mumkin:
Ritm va layihalar: Nazm va nasrning ritmi va layihalari, ma'noni ifodalashda va shoirning yozish uslubini belgilashda katta ahamiyatga ega bo'lishi mumkin. Tarjimachi, matndagi ritm va layihalarni tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos ritm va layihalarni topishga intilishadi.
Tasvirlash va estetik tuyg'u: Badiiy asarlarda tasvirlash va estetik tuyg'u katta muhim ahamiyatga ega. Tarjimachi, tasvirlarni tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos tasvirlash usullarini topishga intilishadi.
Tahlil va fikr: Badiiy asarlarda tahlil va fikrning ifodasi, muallifning fikrlarini tushunishda muhimdir. Tarjimachi, tahlil va fikrning ifodasini tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos tahlil va fikr ifodalash usullarini topishga intilishadi.
Muhabbat va she'rlash: Badiiy asarlarda muhabbat va she'rlashning ifodalash usullari va o'ziga xos xususiyatlari mavjud bo'lishi mumkin. Tarjimachi, muhabbat va she'rlashning ifodalash usullarini tushunish, ulardan kelib chiqadigan ma'noni aniqlash va o'zbek tilidagi mos muhabbat va she'rlash usullarini topishga intilishadi.
Tarjimada badiiy asarlar stili bilan bog'liq stilistik muammolar tarjimachining tushunish va tajribasi, o'zbek tilidagi nasr (proza) va nazm (poeziya) janrlarini tushunish, ritm va layihalar, tasvirlash va estetik tuyg'u, tahlil va fikr ifodalash usullarini, muhabbat va she'rlashning stilistik xususiyatlarini tushunish bilimlari va tajribasi hal qilinishi mumkin. Bu esa tarjimachining o'zini rivojlantirishini, badiiy asarning asl ma'noni va stilistik xususiyatlarini to'g'ri ifodalash va o'zbek tilidagi muvofiqligi bilan o'rgangan bo'lishiga yordam beradi.
Badiiy asar stili, matnning monolog va dialog turlarini ajratishda ham ahamiyatli bo’ladi. Monolog matnda bitta gapiruvchi bo’lgan va o’zining fikr va his-tuyg’ularini ifodalaydi. Dialog matnda ikkita yoki undan ko’p gapiruvchilar bo’lgan va bir-birlari bilan muloqot qilishadi. Monolog va dialog turlari matnning uslubiy xususiyatlarini ta’sirlovchi omillardir. Masalan, monologda avtorning tilga xos bo’lgan vositalari ko’proq namoyon bo’ladi, dialogda esa personajlarning tilga xos bo’lgan vositalari ko’proq namoyon bo’ladi .
Badiiy asar stili, matnning janr va turiga qarab ham farqlanishi mumkin. Janr matnning mavzusiga qarab tanlanadi. Tur esa matnning shakl va tuzilishiga qarab tanlanadi. Har bir janr va tur o’ziga xos stilistik xususiyatlarga ega bo’ladi. Masalan, hikoya janri kichik hajmdagi nasr-proza asarlarni anglatadi. Hikoya turida esa qissa, afsona, fantastika va hokazo turlar mavjud bo’ladi. Har bir tur o’ziga xos obrazlar, uslublar va vositalardan foydalanishi mumkin .
Badiiy asar stili, matnning til va madaniyatlar orasidagi munosabatlarni ham aks ettiradi. Til va madaniyatlar orasida farqlar bo’lishi mumkin. Bu farqlar badiiy asarni tarjima qilishda muammolarga olib kelishi mumkin. Tarjimon badiiy asarni tarjima qilishda asliyat matnning ma’nosi va uslubini saqlab qolishi yoki tarjima matnga moslashtirishi yoki o’zgartirishi kerak. Bu usullarning har biri badiiy asarni tarjima qilishda o’ziga xos stilistik xususiyatlarni talab etadi .
Badiiy asar stili, matnning badiiy obrazlarini tahlil qilishda ham foydali bo’ladi. Badiiy obrazlar matnning ma’nosi va uslubini boyitib beradi. Badiiy obrazlarni tahlil qilish uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Masalan, badiiy obrazlarni matnning konteksti, avtorning maqsadi, personajlarning xarakteri va muloqoti bilan bog’lash mumkin. Shuningdek, badiiy obrazlarni matnning janr va turiga qarab ham bog’lash mumkin. Masalan, fantastik hikoyalarda badiiy obrazlar odatdan tashqari va hayoliy bo’lishi mumkin .
Badiiy asar stili, matnning badiiy ahamiyatini va ta’sirini ham oshiradi. Badiiy asar stili avtorning tilga xos bo’lgan vositalardan foydalanish darajasini va usulini aks ettiradi. Bu vositalar matnning ma’nosi va uslubini boyitib beradi. Badiiy asar stili o’quvchining matnga qiziqishini va diqqatini oshiradi. Badiiy asar stili o’quvchining matn bilan muloqot qilishini va uning fikr va his-tuyg’ularini ifodalashini ham yordam beradi .
Badiiy asar stili, matnning tilshunoslik va adabiyotshunoslik jihatidan ham o’rganilishi mumkin. Tilshunoslik badiiy asarni tilning leksik, grammatik, fonetik va pragmatik tizimlari jihatidan o’rganadi. Adabiyotshunoslik badiiy asarni avtorning shaxsiyati, ijod tarixi, janr va tur xususiyatlari, badiiy obrazlar va uslublar jihatidan o’rganadi. Tilshunoslik va adabiyotshunoslik badiiy asarni o’rganishda bir-biriga to’ldiruvchi va yordamchi bo’ladi .
Badiiy asar stili, matnning til va madaniyatlar orasidagi munosabatlarni ham o’rganishda ham foydali bo’ladi. Til va madaniyatlar orasida farqlar bo’lishi mumkin. Bu farqlar matnning ma’nosi va uslubini ta’sirlaydi. Til va madaniyatlar orasidagi farqlarni o’rganish uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Masalan, til va madaniyatning o’ziga xos mafhumlar, qadriyatlar, an’analar va obrazlarini solishtirish mumkin. Shuningdek, til va madaniyatning o’zaro ta’sirini va o’zgarishini ham kuzatish mumkin .
Badiiy asar stili, matnning ijodiy-ruhiy faoliyat sifatida ham o’rganilishi mumkin. Ijodiy-ruhiy faoliyat avtorning tilga xos bo’lgan vositalardan foydalanib yangi mavjudlik yaratishi hisoblanadi. Ijodiy-ruhiy faoliyatni o’rganish uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin.
Masalan, avtorning ijodiy g’oyalarini, maqsadlarini, motivatsiyalarini va intuitsiyalarini tahlil qilish mumkin. Shuningdek, avtorning ijodiy jarayonini, uslubini va metodlarini ham o’rganish mumkin .
Badiiy asar stili, matnning estetik ahamiyatini va go’zalligini ham oshiradi. Estetik ahamiyat matnning go’zallik qonuniyatlari asosida yaratilganligini anglatadi. Go’zallik qonuniyatlari matnning shakl va mazmunining uygunligi, harmoniyasi va ifodali bo’lishi hisoblanadi.
Estetik ahamiyatni va go’zalligini oshirish uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Masalan, matnning shakl va mazmunining uygunligini va harmoniyasini tekshirish mumkin. Shuningdek, matnning ifodali bo’lishi uchun turli xil stilistik vositalardan foydalanish mumkin.
Tarjimaning uslubiy masalalari, tarjima jarayonida til vositalarini tanlash va qo’llashda paydo bo’ladigan muammolarni anglatadi. Uslubiy masalalar tarjima nazariyasi va amaliyotining dolzarb mavzularidan hisoblanadi. Uslubiy masalalar tarjimaning tilshunoslik, adabiyotshunoslik va kognitiv qobiliyatlarini talab etadi 1.
Tarjimaning uslubiy masalalari turli xil turlarda bo’lishi mumkin. Masalan, leksik, semantik, grammatik, frazeologik, stilistik va pragmatik uslubiy masalalar. Har bir turda tarjimaning asliyat matnning ma’nosi va uslubini saqlab qolishi yoki tarjima matnga moslashtirishi yoki o’zgartirishi kerak. Bu usullarning har biri tarjima jarayonining shartlariga va maqsadlariga bog’liq bo’ladi 2.
Tarjimaning uslubiy masalalari o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan matnlarni tarjima qilishda ham paydo bo’ladi. Masalan, badiiy asarlar, ilmiy maqolalar, rasmiy hujjatlar va boshqalar. Har bir matn turida avtorning maqsadi, janri, shaxsiyati va tilga xos bo’lgan vositalari inobatga olinishi kerak. Tarjimaning bu vositalarni ongli ravishda tanlashi va qo’llashiga bog’liq holda tarjima matni asliyat matnning ma’nosi va uslubini aks ettirishi mumkin.
Tarjimanda uslubiy masalalar tarjimachining uslubi, so'z tanlash, jumlalar tuzish, retorika va ko'ngillilikning to'g'ri ifodalashga oid muammolar yuzaga kelishi mumkin. Quyidagilarni uslubiy masalalar haqida ko'rsatish mumkin:Tarjimachi matndagi so'zlarni to'g'ri tanlash, o'zbek tilining nuqsonli so'zlarini topish va ma'noni ifodalashda kerakli so'zlarni xususiy tanlashga intiladi. Uslubiy ravishda ifoda qilish uchun so'zlar va ifodalar to'g'ri tanlanishi katta ahamiyatga ega.