Mundarija kirish I bob. Afshorlar davlatining tashkil topishi va shakllanishi

1.2. nodirshohning hokimyat uchun kurashi. nodirshoh davlatining vujudga kelishi.
1735-yilning bahorida Nodir Forsning azaliy raqibi Usmonlilarga hujum qildi va so'nggi tartibsizliklar paytida yo'qotilgan hududning katta qismini qaytarib oldi. Shu bilan birga, Abdali afg'onlar qo'zg'olon ko'tarib, Mashhadni qamal qilishdi, bu esa Nodirni yurishini to'xtatishga va ukasi Ibrohimni qutqarishga majbur qildi. Bu qo‘zg‘olonni bostirish uchun Nodirga o‘n to‘rt oy kerak bo‘ldi. Nodir va Shoh o'rtasidagi munosabatlar pasayib ketdi, chunki u generalining harbiy muvaffaqiyatlaridan xavotirga tushdi. Nodir sharqda yo'q bo'lganda, Tahmasp Yerevanni qaytarib olish uchun kampaniya boshlab, o'zini ko'rsatishga harakat qildi. U Nodirning yaqinda qo'lga kiritgan barcha yutuqlarini Usmonlilarga boy berdi va Tabriz evaziga Gruziya va Armanistonni berish to'g'risida shartnoma imzoladi. G‘azablangan Nodir Tahmaspni taxtdan tushirish vaqti kelganini ko‘rdi. U Usmonlilarga qarshi urush uchun xalqdan yordam izlab, shartnomani qoraladi. Isfahonda Nodir Tahmaspni mast qilib qo'ydi, keyin uni saroy a'yonlariga ko'rsatib, shunday holatda bo'lgan odam hukmronlikka loyiqmi, deb so'radi. 1732-yilda u Tahmaspni shohning o'g'li Abbos III foydasiga taxtdan voz kechishga majbur qildi, unga Nodir regent bo'ldi. Nodir 1730-35-yillardagi urushni davom ettirar ekan, Usmonli Bag'dodni egallab, keyin uni yo'qotgan viloyatlar evaziga taklif qilish orqali Armaniston va Gruziyadagi hududlarni qaytarib olishga qaror qildi, ammo qo'shini mag'lubiyatga uchragach, uning rejasi barbod bo'ldi. Usmonli generali Topal Usmon Posho 1733-yilda shahar yaqinida. Nodir o'z mavqeini saqlab qolish uchun imkon qadar tezroq tashabbusni qaytarib olishga qaror qildi, chunki Forsda allaqachon qo'zg'olon boshlangan edi. U yana kattaroq kuch bilan Topalga duch keldi va uni mag'lub etdi va o'ldirdi. Keyin u Bag‘dodni, shuningdek shimoliy viloyatlardagi Ganjani qamal qilib, Usmonlilarga qarshi Rossiya ittifoqiga erishdi. Nodir Yegevardda (hozirgi Armaniston) ustun Usmonli qo'shinlari ustidan hal qiluvchi g'alabaga erishdi va 1735-yilning yozida Fors Armanistoni va Gruziya yana uning hukmronligi ostida edi. 1735-yil mart oyida u Ganjada ruslar bilan shartnoma imzoladi, unga ko'ra ruslar o'zlarining barcha qo'shinlarini Fors hududidan 1732-yilgi Resht shartnomasi bilan hali qaytarib berilmagan, asosan, olib chiqib ketishga rozi bo'ldilar. Derbent, Boku, Tarki va uning atrofidagi yerlarga nisbatan, natijada butun Kavkaz va Shimoliy materik Eron ustidan yana Eron hukmronligi tiklandi. Nodir Moʻgʻon tekisliklarida (hozirda Ozarbayjon Respublikasi va Eron oʻrtasida boʻlingan) ov bazmidan soʻng oʻzining eng yaqinlariga uni yosh Abbos III oʻrniga yangi shoh (shoh) deb eʼlon qilishni taklif qiladi. Nodirning doʻstlari boʻlmish yaqin kishilarning kichik guruhiga Tahmaspxon Jalayer va Hasan Ali begim Bestamiy kirgan. Nodirning taklifiga binoan guruh “demur” qilmadi va Hasan-Ali jim qoldi. Nodir undan nega sukut saqlaganini so‘raganida, Hasan-Ali Nodir uchun eng yaxshi yo‘l davlatning barcha yetakchilarini yig‘ib, ularning kelishuvini “imzolangan va muhrlangan rozilik hujjati”da olish bo‘ladi, deb javob berdi. Nodir bu taklifni ma’qulladi va saroy tarixchisi Mirzo Mehdixon Astarobodiy ham bo‘lgan kantsler yozuvchilarga xalqning harbiy, diniy va zodagonlarini tekisliklarga chaqirish to‘g‘risida buyruq jo‘natish topshirildi.¹ 1735-yilning noyabrida odamlarning ishtirok etishi uchun chaqiruv qog'ozi chiqdi va ular 1736-yilning yanvarida yetib kela boshladi.[27] 1736-yilning oʻsha yanvar oyida Nodir Moʻgʻon tekisligida qoʻroltoy (Chingizxon va Temur anʼanalari boʻyicha katta yigʻilish) oʻtkazdi. Moʻgʻon tekisligi oʻzining kattaligi va “oziq-ovqatning moʻlligi” uchun alohida tanlangan.[28] Hamma Nodirning yangi podshoh bo'lish taklifiga rozi bo'ldi, ko'plari - ko'pchilik bo'lmasa ham - ishtiyoq bilan, qolganlari esa ag'darilgan Safaviylarni qo'llab-quvvatlasa, Nodirning g'azabidan qo'rqishdi. Nodir 1736-yil 8-martda Eron shohi taxtiga oʻtirdi, bu kunni uning munajjimlari [29] ayniqsa, harbiy, diniy va zodagonlardan tashkil topgan “favqulodda katta yigʻilish”da, ayniqsa qulay deb tanlagan edi. Usmonli elchisi Ali Posho 1738-yilda Nodirshoh Xotakilar sulolasining oxirgi forposti Qandahorni bosib oldi va Nodirobod, Qandahorni tashkil qildi. Endi uning fikrlari Dehlida joylashgan Mug'allar imperiyasiga qaratildi. Bir vaqtlar sharqda joylashgan bu kuchli musulmon davlati, zodagonlar borgan sari itoatsiz bo'lib, Maratha imperiyasining hindu maratlari janubi-g'arbiy tomondan uning hududiga bostirib kirgach, parchalanib ketdi. Uning hukmdori Muhammadshoh bu parchalanishni qaytarishga ojiz edi. Nodir afg'on qo'zg'olonchilarini topshirishni so'radi, ammo Mo'g'ul imperatori rad etdi. Nodir oʻzining afgʻon dushmanlarining Hindistonga panoh topishini bahona qilib, chegarani kesib oʻtib, harbiy jihatdan zaif, lekin baribir nihoyatda boy uzoq Sharq imperiyasiga bostirib kirishdi.² Peshovar gubernatoriga qarshi ajoyib yurishda u o'z qo'shinlarining kichik kontingentini deyarli o'tib bo'lmaydigan tog' dovonlari bo'ylab qo'rqinchli qanotli yurishga olib keldi va Xaybar dovoni og'zida joylashgan dushman qo'shinlarini butunlay hayratda qoldirib, ularga qaramay, ularni keskin mag'lub etdi. ikkiga birdan ko'p. Bu G'azna, Kobul, Peshovar, Sind va Lahorning qo'lga kiritilishiga olib keldi. Nodir Mugʻallar hududiga koʻchib oʻtganda, unga sodiq gruzin fuqarolari va Sharqiy Gruziyaning boʻlajak qiroli Erekle II hamroh boʻlib, Nodir qoʻshinlari tarkibida harbiy qoʻmondon sifatida gruzin kontingentini boshqargan. Mug'al qo'shinlari oldindan mag'lubiyatga uchragach, u yil oxirigacha Hind daryosini kesib o'tib, Hindistonga chuqurroq kirib bordi. Fors armiyasining Mug'allar imperiyasining shimoliy vassal davlatlari ustidan tez va hal qiluvchi muvaffaqiyatlari haqidagi xabar Dehlida katta hayratga sabab bo'ldi, bu esa Mug'allar hukmdori Muhammad Shohni 300 000 ga yaqin qo'shinni yig'ib, bu yirik qo'shinni shimol tomon yurishga undadi. Fors armiyasi. Nodirshoh 1739-yil 13-fevralda boʻlib oʻtgan katta Karnal jangida Mugʻal qoʻshinini uch soatdan kamroq vaqt ichida tor-mor qildi. Ushbu hal qiluvchi gʻalabadan soʻng Nodir Muhammadshohni qoʻlga oldi va u bilan birga Dehliga kirdi. Nodir o'ldirilgani haqida mish-mish tarqalgach, hindlarning bir qismi fors qo'shinlariga hujum qilib, o'ldirishdi. G'azablangan Nodir o'z askarlariga shaharni talon-taroj qilishni va talon-taroj qilishni buyurdi. Bir kun davomida (22-mart) Fors qo‘shinlari tomonidan 20-30 ming hindistonlik o‘ldirilgan va bu Muhammadshohni Nodirdan rahm-shafqat so‘rashga majbur qilgan. Iqtisodiy inqiroz, o‘z navbatida, aholining turli tabaqalari orasida noroziliklarni keltirib chiqardi. Ayni paytda yirik yer-mulk egalarining markaziy hokimiyatga bo‘ysunmasligi va bosib olingan o‘lka xalqlarining ozodlik uchun kurashi avj oldi. Chunonchi, 1722-yili afg‘onlar o‘z yetakchisi Mir Mahmud boshchiligida zaiflashib qolgan Eronga hujum qildi. Eron shohi Sulton Husayn hokimiyatni Mir Mahmudga topshirishga majbur bo‘ldi. Shu tariqa Eron tarixida afg‘onlarga qaramlik davri boshlandi. Bu davrda safaviylar sulolasi hukmronligi nomiga bo‘lsa-da, hamon davom etardi. So‘nggi hukmdor taxmasp II amalda hech qanday hokimiyatga ega emas edi. Buning ustiga, unda xalqni turk va afg‘on bosqinchilariga qarshi kurashga chorlay oladigan qobiliyat ham yo‘q edi. Shunday sharoitda Eronda shijoatkor, katta lashkarboshilik qobiliyatiga ega Nodir Quli kurash maydoniga chiqdi. U afg‘on qo‘shinini butunlay tor-mor etib, Eronni afg‘on qaramligidan ozod etdi. Nodir Quli Safaviylar davlatining tarkibiga kiruvchi barcha hududlarda o‘z hokimiyatini o‘rnatib, 1736-yili barcha qabilalar asilzodalarining qurultoyida o‘zini Eron shohi Nodirshoh deb e’lon qilishga erishdi. Shu tariqa safaviylar sulolasi hukmronligi butunlay barham topdi. Nodirshoh katta bosqinchilik urushlari natijasida ulkan imperiya tuzdi. Biroq u 1747-yili o‘zaro ichki nizolar natijasida o‘ldirildi. Nodirshoh halokatidan keyin imperiya bir necha qismlarga bo‘linib ketdi. Eronda turli qabilalar o‘rtasida taxt uchun kurash avj oldi. Bu kurashda asosiy rolni zend va qojar qabilalari o‘ynadi. Ular o‘rtasidagi kurash 1758-yili zend qabilasi g‘alabasi bilan tugadi. Bu qabila vakillari 1796-yilgacha hukmronlik qildilar. 1796-yili esa hokimiyatni qojarlar egallab oldiBunga javoban Nodirshoh chekinishga rozi bo‘ldi, biroq Muhammadshoh qirollik xazinasi kalitlarini topshirib, hatto Tovus taxtini ham Fors imperatoriga yo‘qotib qo‘ydi. Tovus taxti keyinchalik Fors imperatorligining ramzi bo'lib xizmat qildi. Taxminlarga ko‘ra, Nodir o‘zi bilan yetti yuz million so‘mga yaqin boyliklarni olib ketgan. Nodir boshqa ajoyib javohirlar qatorida Koh-i-Nur va Daryo-ye Nur olmoslarini ham qo'lga kiritdi (Koh-e-Nur fors tilida "Nur tog'i", Darya-ye Nur "Nur dengizi" degan ma'noni anglatadi).
Fors qo'shinlari 1739-yil may oyining boshida Dehlini tark etishdi, lekin ular ketishdan oldin u o'zi bosib olgan Hind daryosining sharqidagi barcha hududlarni Muhammadshohga qaytarib berdi. Nodirning askarlari ham oʻzlari bilan yigʻilgan oʻljalarni ortib minglab fil, ot va tuyalarni olib ketishdi. Qaytish yurishida sikxlar tepaliklardan chiqib, Nodirshoh qoʻshinlarini pistirmaga oʻtkazib, oʻlja va asirlarning bir qismini oʻzlari bilan olib ketishdi.¹Biroq Hindistondan tortib olingan qolgan o‘lja shunchalik qimmatga tushdiki, Nodir qaytib kelganidan keyin uch yil davomida Eronda soliq solishni to‘xtatdi.nNodir, ehtimol, oldingi tartibsizliklardan keyin o'z mamlakatiga bir oz nafas olish imkoniyatini berish uchun imperiyaga hujum qildi. Uning muvaffaqiyatli yurishi va mablag'ni to'ldirishi u Eronning azaliy raqibi va qo'shnisi Usmonli imperiyasiga qarshi urushlarini davom ettirishi mumkinligini anglatardi. Hindiston kampaniyasi Nodir faoliyatining eng yuqori cho'qqisi edi. Hindistondan qaytgach, Nodir otasi yo‘qligida Forsni boshqargan to‘ng‘ich o‘g‘li Rizo Qoli Mirzo bilan janjallashib qoladi. Rizo o'zini juda qo'pol va bir oz shafqatsiz tutdi, lekin u Forsda tinchlikni saqladi. Nodir vafot etgani haqidagi mish-mishni eshitib, u Safaviylar qirollik asirlari Tahmasp va uning to‘qqiz yoshli o‘g‘li Abbos III ni qatl etish orqali taxtni egallashga hozirlik ko‘rgan edi. Bu xabarni eshitgan Rizoning rafiqasi Tahmaspning singlisi o‘z joniga qasd qiladi. Nodir yigitning bu xatti-harakatidan mamnun bo‘lmay, uni noiblik lavozimidan chetlatib, xo‘rladi, biroq uni Mvaronunnaron hududini zabt etish uchun o‘z yurishiga olib ketdi. Uning sog'lig'i sezilarli darajada yomonlashgani sababli, Nodir tobora despotik bo'lib qoldi. 1740-yilda Xiva xonligini bosib oldi. Forslar Buxorodagi oʻzbek xonligini boʻysunishga majbur qilgandan soʻng, Nodir Rizoni xonning katta qizi Chingizxon avlodidan boʻlganligi uchun unga uylantirmoqchi boʻlgan, lekin Rizo qatʼiyan rad etgan va Nodir qizga oʻzi uylangan. Nodir Oʻrta Osiyoga qilgan bu yurishida Xorazmni ham bosib oldi. Nodir endi Dog'istonni ukasi Ibrohim Qolining bir necha yil oldin yurish paytida o'limi uchun jazolashga qaror qildi. 1741-yilda Nodir Dog'istonliklar bilan jang qilish uchun Mozandaron o'rmonidan o'tayotganda, qotil unga o'q uzdi, ammo Nodir engil yaralandi. U bu tashabbus ortida o'g'li turganidan shubhalana boshladi va uni Tehronga qamab qo'ydi. Nodirning sog'lig'i tobora kuchayib borayotgani uning kayfiyatini yanada yomonlashtirdi. Ehtimol, uning kasalligi Nodirni Dog'istonning lezgin qabilalariga qarshi urushida tashabbusni yo'qotgan. Uning uchun hafsalasi pir bo'lib, ular partizan urushiga kirishdilar va forslar ularga qarshi unchalik katta muvaffaqiyatga erisha olmadilar. Nodir o'z yurishi davomida Dog'istonning katta qismini egallashga muvaffaq bo'lgan bo'lsa-da, lezgilar, shuningdek, avarlar va laklar tomonidan olib borilgan samarali partizan urushi Eronning Shimoliy Kavkaz mintaqasini bu safar qisqa umrga qayta bosib olishiga olib keldi; bir necha yil o'tgach, Nodir chekinishga majbur bo'ldi. Xuddi shu davrda Nodir o‘z o‘g‘lini Mozandarondagi suiqasd ortida turganlikda aybladi. Rizo g'azab bilan uning aybsizligiga e'tiroz bildirdi, lekin Nodir jazo sifatida uni ko'r qilib qo'ydi, garchi u darhol pushaymon bo'lsa ham. Ko'p o'tmay, Nodir o'g'lining ko'zi ojizligini ko'rgan zodagonlarni qatl qila boshladi. O'zining so'nggi yillarida Nodir tobora paranoyak bo'lib, ko'plab shubhali dushmanlarni o'ldirishni buyurdi. Nodir orttirgan boyligi bilan Fors dengiz flotini qurishga kirishdi. Mozandaron va Gilondan yogʻoch olib, Bushehrda kemalar qurdi va Amolda yangi artilleriya qurishni buyurdi. U Hindistonda ham o‘ttizta kema sotib oldi.¹ Bahrayn orolini arablardan qaytarib oldi. 1743-yilda Ummon va uning asosiy poytaxti Maskatni bosib oldi. 1743-yilda Nodir Usmonli imperiyasiga qarshi yana bir urush boshladi. Uning ixtiyorida katta qo'shin bo'lishiga qaramay, bu kampaniyada Nodir o'zining sobiq harbiy yorqinligini kam ko'rsatdi. U 1746-yilda sulh shartnomasi imzolanishi bilan yakunlandi, bu shartnomada Usmonlilar Nadirga Najafni egallashga ruxsat berishdi. Forsning afshoriylar sulolasining harbiy kuchlari Safaviylar davlati parchalanishi davrida Xurosondagi nisbatan noaniq, ammo qonli fraktsiyalararo zo'ravonliklardan kelib chiqqan. Eronning shimoli-sharqidagi turkman afshor qabilasining mahalliy sarkardasi Nodir Qoli boshchiligidagi kichik jangchilar guruhi bir necha yuz kishidan oshmas edi. Nadir shohlar shohi Shahanshoh sifatida qudratning eng yuqori cho'qqisida, u o'z davrining eng kuchli harbiy kuchini tashkil etuvchi 375 000 jangchi qo'shinga qo'mondonlik qildi. eng qobiliyatli va muvaffaqiyatlilardan biri boshchiligida. tarixdagi harbiy rahbarlar.²