Mundarija: kirish I bob ingliz va o‘zbek xalq ertaklarining janr xususiyatlari

«Bo‘g‘irsoq» ertagi
«Johnny Donut» ertagi
1	Chol	An old man
2	Kampir	An old woman
3	Bo‘g‘irsoq	A little boy
4	Quyon	Johnny cake
5	Bo‘ri	Well-diggers
6	Ayiq	Ditch-diggers
7	Tulki	A wolf
8		A bear
9		A fox (he)

" Jonni - donut " ertagining boshlanishi : " once upon a time…" va o‘zbek ertagida: " Bir bor ekan, bir yo‘q ekan ... " Kulminatsiyalar (eng yuqori keskinlik nuqtalari): "Jonni donut yanada yaqinroq dumalab, tulkining qulog‘iga suyandi... " va " Bog‘irsoq tulkining tiliga sakrab tushdi ". Ikkala ertakdagi tanbeh (harakatning yakunlanishi) o‘xshash: tulki “ ……… o‘tkir tishlari bilan Jonni Donutni bir zumda ushlab oldi ”, “tulki Bog‘irsoqni yeb qo‘ydi”.
Yana bir qiziqarli farq, bizning fikrimizcha, ingliz ertagidagi qahramonlarning qashshoqligini tasvirining yetarli darajada yoritilmaganligidir. Ingliz ertagidagi tasvir: «One morning the old woman made a Johnny-cake, and put it in the oven to bake».
Bo‘g‘irsoq ertagidagi tasvir:
Bir kuni chol kampiriga qarab:
— Menga bo‘g‘irsoq pishirib ber, — debdi.
— Unimiz yo‘q-ku. Bo‘g‘irsoqni nimadan pishirib beraman? — debdi kampir.
— Suprani qoqib-sidirsang, bo‘g‘irsoqqa yetadigan un yig‘ilib qoladi, — debdi chol kampiriga.
Va aksincha, ingliz ertakida Jonni donutning qochishining batafsil tavsifi mavjud: «You watch the Johnny-cake while your father and I go out to work in the garden. So the old man and the old woman went out and began to hoe potatoes, and left the little boy to tend the oven. But he did not watch it all the time, and all of a sudden he heard a noise, and he looked up and the oven door popped open, and out of the oven jumped Johnny-cake, and went rolling along end over end, towards the open door of the house. The little boy ran to shut the door, but Johnny-cake was too quick for him and rolled through the door, down the steps, and out into the road long before the little boy could catch him. The little boy ran after him as fast as he could clip It, crying out to his father and mother, who heard the uproar, and threw down their hoes and gave chase too. But Johnny-cake outran all three a long way, and was soon out of sight, while they had to sit down, all out of breath, on a bank to rest»
O‘zbek bo‘g‘irsoq ertagida esa nisbatan qisqa va batafsil emas:
“Yotaverib-yotaverib zerikkan bo‘g‘irsoq asta dumalab derazadan so‘riga, so‘ridan yerga tushibdi-da, eshik oldiga kelib qolibdi. Eshikdan dahlizga, dahlizdan pillapoyaga, pillapoyadan hovliga, hovlidan saroyga, saroydan tashqariga chiqib yo‘lga ravona bo‘libdi.”
Albatta, ertaklar hech kimni befarq qoldira olmaydi, bular bolalikdan bizga tanish, madaniyatli insonni tarbiyalovchi asarlardir. Ertaklar bizga mehr-oqibat, topqirlik, haqiqiy do‘stlikni o‘rgatadi.
Shunday qilib, tadqiqot natijasida o‘zbek va ingliz ertaklarining syujetlari, an’analar asosida o‘rnatilgan klishelar asosida ertaklarning kompozitsion qurilishida o‘xshashlik borligi aniqlandi. Bu va boshqa ertaklarda xarakterli ertak formulalari mavjud - ritmik nasriy iboralar: boshlanishi, ertak oxiri. Biroq, o‘zbek ertaklarida boshlanish odatda ritmik bo‘lib, bu ingliz ertaklarida qayd etilmaydi.
Ingliz ertaklarida o‘zbek ertaklariga xos bo‘lgan o‘rta formulalar topilmadi. Bundan tashqari, bir ertakdan ikkinchisiga aylanib yuradigan " umumiy joylar " topilmadi. Har ikki xalqning ertak tasnifi mavjud. Va bu borada ular o‘xshashdir. Tasniflash asosan bir xil. Har ikki xalqning hayvonlar haqidagi ertaklari, sehrli ertaklari, kundalik ertaklari bor. Ham o‘zbek, ham ingliz ertaklari an'anaviy ertak qahramonining mavjudligi bilan ajralib turadi.
Ertaklarda qo‘llaniladigan adabiy, lingvistik, uslubiy vositalar o‘rtasida o‘xshashlik mavjud. Shunday qilib, takrorlashlardan foydalanish odatiy holdir. Personifikatsiya metaforaning o‘ziga xos ko‘rinishi sifatida ikkala ertakda ham keng qo‘llaniladi. O‘zbek ertaklari doimiy ertak epitetlarini qo‘llash bilan ajralib turadi, ingliz ertaklari esa hissiy, baholovchi epitetlar bilan ajralib turadi.
Filolog A. A. Reformatskiy voqeliklarning batafsil tasnifini beradi, ularga 1) tegishli nomlar, 2) tangalar, 3) shaxslarning lavozimlari va belgilari, 4) kostyum detallari va bezaklari, 5) oziq-ovqat va ichimliklar, 6) ism-shariflar bilan murojaatlar va unvonlar. Ushbu o‘zbek ertagida biz buvining "quti bo‘ylab qirib tirmishlab, bochkaning pastki qismini supurib, bir hovuchdan un olib" bog‘irsoqni qorganini ko‘ramiz. Bu asar yaratilish davridagi oddiy dehqonlarning hayotini tavsiflaydi. Ular unli xamirni qoniqarli narsa bilan suyultirishga imkoni yo‘q edi, ular hatto och qolishlari mumkin edi. Shuning uchun Bo‘g‘irsoq o‘z "ota-onasi" ni qoldirib, xudbinlik qildi.
Shuni ta'kidlash kerakki, har qanday xalq ertagining markazida munosabatlar turadi, shuning uchun hikoya har doim bosh qahramon atrofida joylashgan. O‘zbek ertagi janr o‘ziga xosligi syujetning soddaligi va elementarligini belgilaydi: Bo‘g‘irsoq uydan qochib ketadi, o‘rmon hayvonlari yo‘lda uni poylab turishadi va oxirida uni tulki yeydi. Bo‘g‘irsoqning o‘rmon yo‘li bo‘ylab sayohati hikoya chizig‘ining asosiy rivojlanishidir. Agar qahramonning hayvonlar bilan uchrashish ketma-ketligiga rioya qilsak, ular eng zararsizdan eng qonxo‘rgacha (quyon - bo‘ri - ayiq - tulki) tartibda borishini aniqlashimiz mumkin. Bundan xulosa qilishimiz mumkinki, bu zanjir o‘sib borayotgan inson uchun metaforadir. Avvaliga u ahamiyatsiz xavf-xatarlarga duch keladi, lekin u o‘sib ulg‘aygan sari to‘siqlar qiyinlashadi.
Bizningcha, Bo‘g‘irsoqning taqdiri hikoyaning boshidan ma'lum edi. Ayyor tulkining aldovidan qochib, u dumalab yurishni davom ettirishi mumkin edi, lekin ertami-kechmi u hali ham yeyilishi aniq, chunki qorong‘u o‘rmon uni uzoqroq kutib turardi. Chol bilan kampir och qolmasin, deb nonni dastlab yeyish uchun pishirgan – uning vazifasi yeyilishi edi. Binobarin, taqdirdan qutulib bo‘lmaydi, taqdirdan qochib bo‘lmaydi, degan fikr bu xalq ertagi syujetida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ertak syujetiga takrorlashlar "bir xil harakatlarning ko‘p, doimiy ravishda ko‘payib borayotgan takrorlanishidan iborat bo‘lgan asosiy kompozitsion vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shu tarzda yaratilgan zanjir teskari yo‘nalishda, kamayish tartibida uziladi yoki yechiladi... Ertaklarning qiziqarliligi va butun mazmuni ana shu uyumdan iborat”.