Mundarija: kirish I bob ingliz va o‘zbek xalq ertaklarining janr xususiyatlari

2.4. Ingliz va o‘zbek ertaklarida oziq-ovqat bilan bog‘liq sehrlar
Qadimgi odamlar oziq-ovqat bilan bog‘liq maxsus taqiqlar tufayli oziq-ovqat, oziq-ovqat mahsulotlari va ovqatlanish odatlari bilan bog‘liq sehrga ishonishgan. Bunday qarashlar tufayli ertaklarda sehrli taomlar, gazaklar va ichimliklar tasviri paydo bo‘ldi. Ular orqali odamlarning sog‘lom turmush tarzi, har qanday og‘riqdan xalos bo‘lish, tiklanish, o‘limdan qochish yoki tirilish, baxtli va farovon hayotga erishish intilishlari va orzulari ifoda etiladi.
Shunisi e'tiborga loyiqki, oziq-ovqat, mahsulotlari, ovqatlanish odatlari taqiqlari barcha xalqlar orasida keng tarqalgan, shu jumladan ingliz va o‘zbek xalqlari, ularning aksariyati o‘xshashliklari va farqli jihatlari bilan ajralib turadi. Shuning uchun ham epik motivlar hamda ular bilan aloqada shakllangan obrazlarning o‘zaro o‘xshashligi e'tiborni tortadi.
Z. Rasulova o‘z tadqiqot ishida o‘zbek tilidagi oziq-ovqat bilan bog‘liq sehr genezisi, funksiyalari va o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rgandi va diniy e'tiqodlar, urf-odatlar, xurofotlar, tabular haqida eslatib o‘tdi va o‘z navbatida bu ertaklarda sehrli oziq-ovqat tasvirining paydo bo‘lishiga ta'sir ko‘rsatdi³⁷.
D. Fang o‘z dissertatsiyasida Viktoriya adabiyotidagi sehrli obyektlarni o‘rganish, Viktoriya adabiyotida yaratilgan adabiy asarlardagi sehrli obyektlarni zamonaviylari bilan taqqosladi³⁸. Ammo olib borilgan tadqiqotlar keyingi tadqiqotlarni yanada kengroq ravishda o‘tkazilishi zarurligini ko‘rsatdi. Bu tadqiqot ishi qiyosiy jihatdan o‘rganilmagan bo‘lib, biz ingliz va o‘zbek ertaklaridagi sehrli taomlarning qiyosiy tahlilining juda muhim va dolzarb ekanligini ko‘rsatamiz.
Dunyoning turli burchaklarida yashaydigan ikki xalq folklorining eng mashhur janrlaridan biri hisoblangan sehrli taom, uning o‘xshashliklari va farqlari, genezisi va funktsiyalarini ochib berish ushbu bobning asosiy maqsadi hisoblanadi. Sehrli predmetlar genezisini o‘rganish jarayonida ularning aksariyati totemizm, animizm, fetishizm va shamanizm kabi qadimiy diniy e'tiqodlarga tegishli ekanligini aniqladik. Tadqiqot davomida ikkala xalqning 30 dan ortiq ertaklari tahlil qilindi.
Asosiy materiallar Joseph Jacobs, Edwin, Sydney Hartland, Rosalind Kerven, Anne Flora Steel tomonidan to‘plangan ingliz ertaklari va va M. Afzalov, X. Rasulov tomonidan to‘plangan o‘zbek ertaklari bo‘ldi. Tadqiqot davomida qiyosiy tipologik va qiyosiy tarixiy usullardan foydalanildi.
Non, suv bilan birga, insonning yashashi uchun zarurdir. Shuning uchun inson har doim ularga katta e'tibor qaratgan. Ham ingliz, ham o‘zbek ertaklarida sehrli non va suv obrazlari mavjud. "Johnny cake", "Baby Bannock", "Old Witch" kabi ingliz ertaklarida sehrli non tasviri ishlatiladi. "Johnny cake" va "Baby Bannock" ertaklarining syujetlari rus ertagining syujeti «Kolobok» ertagiga o‘xshash, bu yerda kolobok kampir va choldan qochadi, yo‘lda turli xil hayvonlar bilan uchrashadi va tulki tomonidan yeyiladi. Xuddi shu motivni o‘zbek ertagida «Ochbo‘ri» (Hungry wolf), ko‘rish mumkin, ammo bu ertakda o‘zbek milliy noni "kulcha" tasvirlangan³⁹.
"Qadimgi jodugar" ertagida yetti yil davomida pechda yotgan sehrli non bosh qahramonga jodugardan qochib qutulishiga yordam beradi.
«Muqaddas Ludgvan qudug‘i» (“The Well of St. Ludgwan”) ertagida sehrli suv kasalliklarni davolaydi va odamlarni yosh va kuchli qiladi. O‘zbek ertagi "Opa-uka" (Siblings)da sehrli suv bolani kiyikka aylantirib qo‘yadi.
Ikkala xalqning ertaklarida sehrli oltin tuxum boylik manbai vazifasini bajaradi. O‘zbek tilida "Rustamzod va Sherzod" ertagida va ingliz ertagi "Jek va loviya poyasi"da sehrli tuxum ishlatiladi.
Sehrli olma ingliz va o‘zbek ertaklarida eng ko‘p ishlatiladigan sehrli mevalardan biridir. "Angliya qiroli va uning uchta o‘g‘li" (“The King of England and his three Sons”) da oltin olma kasalliklarni davolash vositasidir. Xuddi shu ertakda boylik manbai bo‘lib xizmat qiladigan sehrli olxo‘ri va sehrli nok bor vabu sehrli mevalar o‘zbek ertaklarida mavjud emas. Bundan tashqari, ba'zi sehrli mahsulotlar mavjud, masalan ingliz ertaklarida uchramaydigan tarvuz, qalampir va sut mahsulotlari. Masalan, "Zar kokilli yigit", "Xurshid bilan Laylo" kabi o‘zbek xalq ertaklarida qahramonlar sehrgar tomonidan sovg‘a qilingan sehrli olma yeyish orqali farzand ko‘radi. "Shunqor" ertagida esa uchta chaqaloq qizil, sariq va oq rangdagi uchta olma yordamida tug‘iladi. O‘zbek xalq ertagi "Guliqahqah"da er-xotin olmaga," Oltin olma " ertagida esa oltin olma bolani anglatadi. "Sehrli olma" ertagida olma hayotni uzaytiruvchi, odamni jonlantiruvchi va o‘ldiruvchi predmet sifatida talqin qilinadi va "Niyozboy va Ayozboy" da u cholni yoshartiradi.
Garchi inglizlar va o‘zbeklar dunyoning turli burchaklarida istiqomat qilsalar ham, ularning ertaklarida sehrli taomlar, ularning kelib chiqishi va o‘xshash funktsiyalari mavjud, ba'zi sehrli taomlar o‘xshash, ammo turli xil funktsiyalarga ega. Ba'zi turdagi taomlar har bir millat milliy xususiyatlari sababli bir-biridan farq qiladi.