Mundarija: kirish I bob. Jamiyat va tilning o'zaro ta'sirini tahlil qilish

2.3.Ijtimoiy omillarning sintaksisga va tilning stilistik tizimining rivojlanishiga ta'siri
Sintaktik tizim sekin o'zgaruvchanligi bilan ajralib turadi, unga ijtimoiy omillar kamroq ta'sir qiladi. Biroq, mahalliy sotsiolingvistlar katta miqdordagi faktik materiallarni tahlil qilish asosida jamiyatning, ijtimoiy omillarning sintaksisga ta'sir qilish imkoniyatini isbotladilar. Ana shunday ta’sir natijasida tilda so‘z birikmalarining yangi turlari paydo bo‘lishi mumkin. Ularning paydo bo'lishining asosiy yo'li murakkab atamalarni izlashdan iborat bo'lib, iboralarning asl turlari majburan chiqarilmaydi, balki yanada rivojlantiriladi.
Ushbu jarayonlarda ko'pincha ijtimoiy omillar hal qiluvchi rol o'ynaydi, masalan:

1. 
   ishlab chiqarish jamoalarining ko'p millatli tarkibi;
   
2. 
   ikki tillilik;
   
3. 
   milliy tillarda yangi turdagi iboralarni qo‘llashning yuqori chastotasi.
   

Sintaksisda til rivojlanishining ijtimoiy omillari va ichki qonuniyatlarining o‘zaro ta’siri o‘ziga xosdir. Xususan, sintaktik o‘zgarishlarning ommaviy axborot vositalari (radio, televidenie, bosma nashrlar) rivojlanishi, og‘zaki aloqalarning kengayishi kabi ijtimoiy omillarga bog‘liqligi seziladi¹⁴.
Muayyan tilning uslublar tizimini o'zgartirish fonetika, morfologiya, sintaksis va hatto lug'atdan ko'ra turli xil ijtimoiy va boshqa tashqi omillarga ko'proq bog'liqdir. Buning sababi, funktsional uslublar, asosan, quyidagi omillarga bog'liq holda shakllanadi va rivojlanadi:

1. 
   uzoq vaqt davomida tizimli nashr etilgan adabiyotlarning mazmuni, hajmi va o‘ziga xosligi;
   
2. 
   uzoq vaqt davomida ushbu adabiyotning mashhurligidan
   
3. 
   tilning ijtimoiy funktsiyalarining rivojlanish sur'ati va chegaralari haqida.
   

Shunday qilib, adabiy tillarning stilistik tizimlarining keyingi rivojlanishi, umuman olganda, jamiyat va ushbu tillarning jamiyatdagi funktsiyalarining rivojlanish istiqbollarini belgilaydigan ijtimoiy omillarga bog'liq degan xulosaga kelish tabiiydir.
Xulosa
Til hayotida tartibsizliklarni bartaraf etish bo'yicha doimiy ish olib borilayotganini ko'rish mumkin. Bu istak turli yo'nalishlarda namoyon bo'ladi:

1. 
   individual lingvistik hayotda bolalar tilining rang-barangligi yo'qoladi, bolalar tili esa atrofdagilarning tili bilan bir xil bo'ladi;
   
2. 
   qabila-lingvistik hayotda tillarning xilma-xilligi kamayib bormoqda, garchi boshqa tomondan, bir vaqtlar bir xil til holatining bir nechta yangi navlarga bo'linishi ham mavjud;
   
3. 
   tilning o‘zida alohida shakllar boyligi kamayadi va ular ma’lum turlarga kiradi. Buning yonida bizda ma'lum sharoitlarda oldingi monotoniyalarning manifoldlarga parchalanishi mavjud. Bunday, masalan, tarixiy fonetikada "K" undoshining oldingi monotoniyasining turli xil k / č / s (k / h / c) ga parchalanishi ; keyinchalik bu yangi xilma-xillik aqliy mehnat sa'y-harakatlari bilan qisman yo'q qilinadi.
   

Biz bu yerda tabiat xilma-xilligi va tartib o'rtasidagi kurashni ko'ramiz. Til bilimi, ya'ni. dunyoni lingvistik shakllarda bilish, ma'lum aqliy tiplarga muvofiq tartibga solishga intiladi. Odatda shakllar "to'g'ri" - tipik, qoidalardan "istisnolar" dan ko'ra qadimiyroq, asosiy hisoblanadi; istisnolar keyinchalik "qoidalarni chetlab o'tish" sifatida rivojlangan deb taxmin qilinadi.
Shu bilan birga, Vundt tomonidan ishlab chiqilgan eng yangi, ratsional nuqtai nazarga ko'ra, lingvistik "istisnolar" va "noqonuniyliklar" ko'proq qadimiy hodisalarni ifodalaydi. To'g'rilik esa, qabilalar o'rtasidagi o'zaro muloqot ta'sirida cheksiz miqdordagi tillar asta-sekin kamayib ketganidek, keyinchalik assimilyatsiya qilish va tartibga intilish natijasidir. Til tarixining rivojlanishida tillar inson nutqi sifatida o'zining xilma-xilligi va universalligi bilan til aloqasining ikki qutbining bir-biridan tobora ortib borayotgan masofasi sezilarli bo'ladi:

1. 
   so'zlashuvchi shaxslarning o'zida talaffuz tobora ko'proq namoyon bo'ladi, ikkinchi tomondan, tilning ichki, ahamiyatli tomoni tobora jonlanadi;
   
2. 
   telegraf, telefon va boshqalar kabi ixtirolar tufayli yer shari aholisining o'zaro muloqotida. fikr almashish yo'llari uzoqlashib bormoqda.