Mundarija kirish I bob. Mark Tven Amerika bolalar adabiyoti asoschisi

I.3. Mark Tven asarlarining o`zbek tilidagi nashrlari

Amerika yozuvchilaridan hech birining asari Mark Tven asarlaridek o`zbek tiliga ko`p tarjima qilingani yo`q. 1939-, 1940-, 1948-yillarda “Tom Soyerning boshidan kechirganlari”, 1947- va 1960-yillarda mazkur asarning davomi “Geklberri Finnning boshidan kechirganlari”, 1962-yili “Shahzoda va gado”, 1959- yili “Hikoya va pamfletlar to`plami”, 1963- yili “Ezma Bessi” hikoyalar to`plami, va nihoyat, 1966- yili “Janna d’Ark” tarixiy romani o`zbek tiliga tarjima qilindi. Ulardan yurtimizda eng ko`p o`quvchilariga ega bo`lgan asarlari “Geklberri Finning boshidan kechirganlari”, “Qirol Artur saroyidagi Konnektikutlik Yanki” romanlarining Odil Rahimiy, “Tom Soyerning boshidan kechirganlari” asarining Ilyos Muslim tomonidan o`zbekchaga o`girilgan nashrlari hisoblanadi. Ularning har birida e`tiborga molik.

Yuqorida ko`rsatilgan asarlardan “Qirol Artur saroyidagi Konnektikutlik Yanki” asarining Shoir Usmonxo`jayev va Odil Rahimiy kabi olimlar tomonidan tarjima qilingan nashrlari bilan tanishganimizda asarning mazmun-mohiyati haqida bilishimiz mumkin. “Qirol Artur saroyidagi Konnektikutlik Yanki” tarixiy-fantastik romanining qahramoni oddiy amerikalik Yankidir. U bir mushtlashish vaqtida boshiga tushgan kaltak zarbidan so`ng aqlini yo`qotadi, xushiga kelgach u o`zini VI asrdagi Angliyada daraxt ostida uxlab yotgan holatda ko`radi. Qirol ritsarlari Yankini olib borib qatl qilmoqchi bo`lishadi. Yanki o`zini umuman boshqa muhitga tushib qolgandek his qiladi. Rilsarlar uning gaplariga ishonishmay qatl qilmoqchi bo`lishadi. Lekin Yanki ritsarlarni agar uni qatl qilishadigan bo`lsa, quyoshni yo`qotib qo`yishi haqida ogohlantirib, qatldan ozod bo`lmoqchi bo`ladi. O`sha kechada taqdir taqozosi bilan quyosh tutilish hodisasi sodir bo`ladi. Bu esa barchani tahlikaga soladi. Endi Yankini o`ldirmoqchi bo`lgan odamlar undan qo`rqa boshlaydilar va Yankini “afsungar”, – deb e`lon qiladilar. Yanki qirol Artur saroyiga boradi. Shu bilan Yankining hayotidagi turfa xil voqealar boshlanadi. U shu vaziyatdan foydalanib, doimo xalq manfaati uchun qo`ldan kelganicha harakat qiladi. Asarning fantastik pardasi ostida real voqealar aks etadi. Artur qirolligi zulm, dahshat, diniy jaholat avj olgan feodalizm hukmronlik qilgan davr edi. Yozuvchi o`z zamonasidagi qabohatlarning o`tmishdagi yaramasliklar bilan bog‘liqligini ko`radi. Yanki Amerika xalqining yaxshi fazilatlarini gavdalantirgan obraz. U feodal zodagonlarga ham, ularning tayanchi bo`lgan dinga, shuningdek, qonli bosqinchilik urushlari jangchilar-ritsarlarga ham qarshi kurash olib boradi.
Yovuz qirolicha Morgana, sehrgar Merlin, dindor va ritsarlar o`sha zulmat dunyosining jirkanch vakillari bo`lib, Yanki xalqni ezgan o`sha qora kuchlarga qarshi kurashga otlanadi. U gazetalar chiqaradi, fabrikalar qurdiradi, xalq ahvolini yaxshilashga intiladi, yoshlarni ma'rifat va kurash g‘oyasi bilan qurollantirib, ular yordami bilan feodal tuzumini yo`q qiladi.
“Qirol Artur saroyidagi Yanki” romani yozuvchining ilgarigi romanlariga nisbatan oldinga tashlangan bir qadam bo`ldi. Asarning demokratik va antiburjua xarakterini adibning “xalq hokimiyatning birdan-bir qonuniy egasi” degan so`zlar ham tasdiqlaydi. Yanki Tom Soyer, Geklbberri Finn va negr Jimlar qatorida turadigan ijobiy obrazdir.
Mark Tven asarining qahramoni Amerikaning Konnektitut shtatida bo`lishi bejiz emas. Yozuvchi o`zining so`nggi yillarini ushbu shtatga qarashli Redding qishlog‘ida o`tkazadi va shu yerda vafot etadi.
Yuqorida aytib o`tilganidek, VI asrga tushib qolgan Yanki g‘addor va qoloq feodalizm hukm surgan Angliyada yangi tuzum, xalq kuchiga tayangan demokratik jamiyat qurmoqchi bo`ladi va bu kurashda bir guruh hukmron feodal doiralarining, o`zining mustabid siyosatini o`tkazayotgan Rim katolik cherkovining qarshiligiga duch keladi.
Tvenning fikricha, mehnatkash omma bevosita qatnashadigan xalq vakillaridan iborat hukumat, millat hohish irodasini amalga oshiradigan yangicha tuzum vujudga kelishi kerak edi. Yozuvchi mazkur asarida o`rta asr zaminida turib o`z zamonasiga o`tkir nazar tashlaydi. Uning siyosiy iqtisodini, hayotini ayovsiz tahlil etib, oshkora zaharxandalik bilan kuladi. Romanda haq-huquqsizlikni tanqid etish ruhi yorqin aks etgan. Yozuvchi Yankining tili orqali oddiy mehnatkash xalqning jamiyatda tutgan o`rni, ozodlik hamda demokratiyaga bo`lgan munosabatini bildiradi. Qahramon XVIII asr Fransiya qo`zg‘olonini eslab, ezilgan mehnatkash xalq birlashsa ming yillar mobaynida davom etgan zulmni supurib tashlashi mumkinligiga alohida urg‘u beradi.
Romanning yana bir muhim jihati shundan iboratki, Mark Tven cherkovning insoniyat taraqqiyot yo`liga to`g‘anoq bo`lishini, hukmron sinf tomonida turib xalq qonini so`radigan tekinxo`r ekanini yorqin bo`yoqlar bilan chizib beradi. Cherkovning kirdikorlarini fosh etib, uni qattiq tanqid tig‘i ostiga oladi.
Mark Tven keyinchalik fransuz xalqining milliy qahramoni Janna d’Ark shaxsiyatiga qiziqadi va 1896-yilda “Janna d’Ark” tarixiy romanini yaratadi.
Janna d’Ark ingliz bosqinchilariga qarshi yuz yillik urush vaqtida o`z jasorati bilan xalqni jangga ruhlantirib turgan Fransiyaning milliy qahramoni sifatida ma`lum. Roman Jannaning quroldoshining bu mard qiz haqidagi eslashlari asosida yoziladi.
XIX – XX asr chegarasi imperializm davriga o`tgan Amerika burjuaziyasi mustamlakalarni qo`lga kiritish uchun bosqinchilik urushlari olib borar edi. U mahalliy xalqlarning qarshiligini yovuzlarcha bostirib, Filippin orollari, Kuba, Puerto-Rikoni shu davrida o`ziga bo`ysindiradi. Mark Tven shunday og`ir sharoitda 1906-yilda yozgan falsafiy kitobi “Inson o`zi nima?” va 1898-yildagi “Sirli notanish” qissasi bilan burjua demokratiyasining soxtaliklarini, Amerika imperializmining qabohatlarini yana ham qattiq fosh etgan yirik satirik yozuvchi sifatida maydonga chiqadi.
Yozuvchi undan tashqari “Shahzoda va gado” asarini ham yozgan. “Shahzoda va gado” amerikalik yozuvchi Mark Tvenning romanidir. Birinchi marta 1881-yilda Kanadada, 1882-yilda Qo`shma Shtatlarda chop etilishidan oldin nashr etilgan. Roman Tvenning tarixiy-fantastika bo`yicha ilk urinishini ifodalaydi. Asrdagi voqealar 1537-yilda tashkil etilgan bo`lib, unda bir xil bo`lgan ikkita yigitning hikoyasi keltirilgan: Bir vaqtda bir-biriga o`xshagan ikki bola dunyoga keladi. Ulardan biri saroyda, biri qashshoq xonadonda tug‘iladi. Bular shahzoda Eduard bilan gadoy Tom Kentilardir. Tom Kenti, Londondagi Pudding Lane-dan Offal Courtda o`zining beg'araz otasi bilan yashaydi, qirol Genri esa VIII o`g'li shahzoda Eduard bilan yashaydi. Eduard Tudor saroyida shoh farzandi sifatida izzat hurmat va farog‘atda yashasa, Tom kambag‘al oilada qashshoqlikning butun azob-uqubatlarini boshidan kechiradi. Bir kuni Tom tomosha qilgani saroy yaqiniga borgan vaqtida shaxzoda Eduard uni ichkariga olib kirib ketadi va undan saroydan tashqaridagi hayot haqida so`raydi. Shahzoda va Tom Kentining xarakteri, yashash muhiti orasida juda katta farq bor edi.
Saroy farzandi bo`lmish shahzoda oddiy xalq hayoti haqida xatto tushunchaga ham ega emas. Uning xizmatkorlar va kiyim-kechak haqidagi savollari Tomga g‘alati tuyuladi. Tomning ularning bitta tanasiga bir sidra kiyim-bosh kifoya degan javobida haqiqat va achchiq kinoyani yaqqol sezish mumkin. Asar voqealari bo`yicha bolalar o`ynab yurib bir-birlarining kiyimlarini kiyib oladilar. Kech kirgach, saroy xizmatchisi gadoy kiyimidagi shahzoda Tudorni ko`chaga haydab yuboradi. Shu paytdan boshlab, har ikkala bola taqdirida katta o`zgarish ro`y beradi. Saroyda rohatda yashagan va e’zozlangan Eduard xalq orasiga kiradi, mehnat ahlining azob-uqubatlarini o`z boshidan kechirib, turmushga endi ancha to`g‘ri qaraydigan bo`ladi.
O`qish va yozishni o`rgatgan mahalliy ruhoniy tomonidan rag'batlantiruvchi, Londonda joylashgan mahkamada yashovchi kambag'al oila a`zosi Tom Kenti har doim yaxshi hayotga intilgan. Bir kun saroy eshiklari atrofida yurib, u Uels Shahzodasi Eduard Tudor bilan uchrashadi. Uning qattiq jo`shqindan juda yaqinlashib kelayotgan Tomni shoh soqchilarining qarshiligiga duchor qilishdi. Biroq, Eduard ularni to`xtatib, Tomni saroy xonasiga taklif qiladi. U yerda ikkita o`g'il bir-birlarini bilib oladi. Bir-birlarining hayoti va ularning bir-biriga noaniq o`xshashligi bilan ajralib turishdi va ular o`sha kuni tug'ilganini bilib, “vaqtincha” joylarni almashtirishga qaror qilishdi. Shahzoda darhol tashqariga chiqadi, keyinchalik o`qiydigan o`quvchi Angliyaning buyuk muhri bo`lgan, lekin Tom kabi kiyingan, milliy ahamiyatga ega bo`lgan shahzodani yashiradi, uni saroydan haydab chiqaradigan soqchilar tomonidan tan olinmaydi va oxir-oqibat, ko`chalarda sang`ib Kenti uyiga boradi. U yerda Tomning johil otasining shafqatsizligiga, u qochishiga yordam bergan, urushdan qaytgan bir militsioner Xendonga javob beradi. Miles Eduardning hukmronlik haqidagi da'volariga ishonmay, hazil deb bilsa-da, uning himoyachisi bo`ladi. Shuningdek, xabarlarga ko`ra qirol Genri VIII vafot etdi va o`rniga o`g`li Eduard qirol deb e`lon qilingan edi.
Eduard kabi kiyingan Tom sud odatlari va odob bilan kurashishga harakat qiladi. Uning boshqa ustozlari va saroy xodimlari, qirolning kasalligi bor deb o`ylashadi, bu esa xotiraning yo`qolishiga va qo`rquvga tushishiga sabab bo`ladi. Ular Angliyaning yo`qolgan Buyuk muhrlari haqida bir necha bor so`rashadi, lekin bu haqda hech narsa bilmaydi. Biroq Tomga hukmronlik taxtiga o`tirishni so`rashganida, uning odatiy kuzatuvlari ularni aqllarini ishontirishga yordam beradi.
Eduard Londonda kambag`al oilaning shafqatsiz hayotini boshdan kechirganidek, Angliyadagi kattakon sinf tengsizligidan xabardor bo`ladi. Ayniqsa, Angliya sud tizimining odamlarni jarohatlab, yondirib yuborganini, qamoqqa tashlagani va qamoqqa tashlagan paytda ham qattiq jazolab, ozor bera olish xususiyatini ko`radi. U ayblanuvchining noto`g'ri dalil va insonparvarlik belgisi bo`yicha aybdor deb topilganini yoki jinoyatlar uchun osib qo`yilganligini tushunadi va o`z huquqiy joyiga qaytganda rahmdillik bilan hukm qilishni va'da qiladi. Eduard o`g'rilarning to`dasiga aslida shoh ekanini va adolatsiz qonunlarga chek qo`yishini e'lon qilganda, ular aqldan ozib, mazax qilishadi.
Bir qator sarguzashtlardan so`ng, qamoqxonada qolib ketgan Eduard, Tomning toj kiydirilishi paytida tantanani to`xtatdi. Zodagonlar ularning o`xshashligidan hayratda qolishdi va Eduard Tomning kiyimlarini kiyib yurgan, haqiqiy sarguzasht, – deb ishonishdan bosh tortishdi.
Eduard va Tom o`zlarining asl joylariga qaytadi va Angliya o`z qiroli Eduard VI ga ega bo`ldi. Milga Earl va Tom Kentining oila a'zolari shohning huzurida o`tirish huquqi bilan mukofotlanadi. Eduardning yangi taxtni, taxtga bo`lgan da'vosini qo`llab-quvvatlagani uchun Eduard Tomni saroydagi mansablardan biriga tayinlaydi. Tom hayotining qolgan qismini saroyda o`tgazishiga ruxsat beradi. Oxiri, Eduard 15 yoshida otasidan ayrilib, yosh holida taxtga o`tirganiga qaramay, u tajribasi tufayli rahmdillik bilan shohlik qildi.
Tom o`zga yurtlarni ko`rish, qaroqchilardek hayot kechirish ishtiyoqi bilan yonadi. Biroq ular uzoqqa keta olishmaydi: ular o`z boshlaridan kechirgan ham tashvishli, ham quvonchli voqealar, asosan, o`z yurtlarida, o`zlari tug’ilib o`sgan maskanlar atrofida ro`y beradi (M.Tvenning “Tom Soyer xorijda” asari bundan istisno). Tomning sarguzashtlari xolasi Polli yashaydigan shahar, uning atroflari, Missisipi daryosi va undagi orolda kechsa, Geklberri va uning hamrohlarining daydiliklari Missisipi va uning qirg’oqlarida joylashgan shahar va qishloqlar bilan bog’liq. Mark “Shahzoda va gado” romanda garchi o`rta asr feodal voqealarini aks ettirsa ham, lekin o`z zamonasidagi illatlarning negizini o`sha uzoq o`tmishda ko`ra oladi va unga tanqidiy munosabatda bo`ladi. Asardagi voqea XVI asrning birinchi yarmida Angliyada ro`y beradi.
Ushbu asarda yozuvchi o`zining gumanistik g`oyalari aks ettirilgan, Bu esa, ayniqsa, kambag‘al bola Tom Kenti shaxsiyati tasvirida ochiq ko`rinadi. Tom Kenti har bir masalaga omma manfaati nuqtayi nazaridan qaraydi. U o`zida xalq donoligini mujassamlashtirgan kishi obrazidir. “Shahzoda va gado” asarida o`sha davr Angliya hayoti keskin qarama-qarshilik fonida berilgan. Bir tomonda hamma yoqda sang‘ib yurgan gadoylar, kulbalarda yashayotgan ochlar ko`zga tashlansa, ikkinchi tomondan hashamatli qasrlarda ziynat ichida dabdabali hayot kechirayotgan boy badavlat kishilar saroy ahilini ko`rish mumkin. Yozuvchining bu romanida yorqin bo`yoqlar, yengil yumor o`rnini kinoya va achchiq kulgi egallaydi.
Mark Tven asarlari satirik va yumoristik hikoyalarga, voqealarga juda boy. Uning o`quvchilar ko`nglidan joy olgan “O`xshatish” nomli hikoyasi orqali buning isbotini ko`rishimiz mumkin. Yozuvchi bu hikoyada qahramonning, ya`ni o`zinining soddadilligini, tog`riligini isbot qilib ketadi. Ushbu hikoyada bosh qahramon bir do`sti bilan Nyu-Yorkdagi Salamanka shahriga safarga chiqishadi. Ular poyezdga kelishganida poyezd vagonlarining barchasi odamlar bilan to`lgan edi. Ular ikkovlashib qanchalik iltimos qilishmasin hech kim, hatto temiryo`l nazoratchilari ham ularga tunash uchun bo`lsa-da joy topib bera olishmaydi. Ular borib kassa xodimiga ham iltimos qilishadi. Kassa xodimi esa ularni jerkib beradi. Shunda yozuvchi yoniga do`stiga qarab: “ Ular bizni tanishmaydi , shekilli. Agar bilganlarida bunday qilishmagan bo`lar edi”, – deb, nima qilarini bilmay o`ylanib turganida bir odam ularga qarab yurib kela boshlaydi. U poyezdyo`l hududining nazoratchi xodimi edi. U kishi yo`lovchilarga xona qolmaganligini, faqat oilali insonlar uchun ikki kishilik xona borligini aytadi. Yo`lovchilar xonalariga kirib, bo`lgan hodisadan juda xursand bo`lishadi. Provodnik ulardan agar yana kamchiliklar bo`lsa, bemalol aytaverishlarini, ular uchun barcha sharoitlar yaratib bera olishlarini aytadi. Yo`lovchilar bu muomalaga juda hayron qoladilar. Chunki sal avval ular eshitgan so`zlari buning teskarisi edi. Mark Tven bu hodisaga provodnikni uni taniganini sabab qilib ko`rsatadi, va sherigiga buni aytib berayotgan paytda provodnik uni eshitib qoladi. U Mark Tvenga uni stansiyaga kelgan vaqtdayoq taniganini, u Nyu-York meri janob Maklillan ekanligini aytadi. Bu holatni ko`rib Mark Tven ajoyib voqeadan hayratga tushadi.
Mark Tvenning ushbu hikoyasida hayotda juda ko`p uchrab turadigan va ko`p ortiqchalikka, buzg`unchilikka sabab bo`luvchi chirkin illatlar, ya`ni odamga amaliga, martabasiga qarab muomla qilishni juda qattiq qoralaydi, shunday insonlar ustidan kuladi.
Mark Tvenning ushbu hikoyasi o`zbek adabiyotidagi bir hikoyani bizga eslatib yuborishi mumkin. Bu hikoya Said Ahmadning “Sobiq” hikoyasi bo`lib, unda ham yuqoridagi hikoyada keltirilganidek kulgili va juda ortiqchalikka olib keluvchi vaziyatlar, holatlar juda ko`p uchraydi. Ushbu hikoyada ham paxta terish mashinasida paxta teruvchi bosh qahramon tez orada mashhur bo`lib ketadi. Oldin unga uncha e`tibor ham bermayotgan rais Berdiali aka kombaynchi qahramon mashhurlikka erishgach unga boshqacha muomala qila boshlaydi. Uni xuddi mashhurlardek kiyinishga, ulardek so`zlashga undaydi. Bu nafaqat raisning ishchisi uchun, balki raisning mashhur bo`lishi uchun ham juda muhim edi. Mashhurligidan foydalanib qolish uchun qilingan bu muomala, bu mulozamat Mark Tvenning yuqoridagi “O`xshatish” hikoyasidagi holatga juda o`xshash ekanligiga guvoh bo`lishimiz mumkin. Bu esa Mark Tvenning o`zbek adabiyotiga ta`siri juda katta ekanligini isbotlaydi. Said Ahmad ham Mark Tvendek o`tkir satira va yumor ustasi hisoblanadi. Uning “Qoplon” hikoyasi satirik yo`nalisda yozilgan bo`lib, unda insonga inson sifatida emas, qachondir unga foyda keltiruvchi daromad manbayi sifatida qaralishini bayon etilgan. Bu soxta mulozamat vaqtinchalik bo`lib, oradan ancha muddat o`tganidan keyin, Tillayev mansabidan bo`shaganidan keyin o`zidan-o`zi yo`q bo`ladi. Tillayev yuqori mansabda bo`lgan payt uning uyida gilam qoqib, pol artishdek ishlarni qilgan Qurbonboy keyinchalik salom berishga ham yaramaydi. Hatto, u olib kelgan it boshlig`ini tanidi va orqasiga qaradi, lekin Qurbonboy qaramadi. Tillayev yangi bo`lgan boshliqni qutlash uchun uyiga borganida uning sobiq xizmatkori yangi boshliqning charm to`nini tuflab artayotgan edi. Bu mulozamat, soxtalik odamni ularning ustidan zaharhanda kulishga majbur qiladi, o`ylantiradi.
Yuqorida keltirilgan fikrlardan shu ma`lum bo`ldiki, Mark Tven asarlari O`zbekistonda juda ko`p o`quvchilariga ega. Yozuvchilarimiz asarlarida ham Mark Tven asarlarining ta`siri sezilib turadi. Mark Tven qalamiga mansub nodir namunalarni o`rganishga qiziqish mamlakatimiz hududida kundan kunga ortib boryapti.