Mundarija kirish I bob. Milliy uyg‘onish davri adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlari
Download 0.66 Mb. Pdf ko'rish
|
JADIDCHILIK
|
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, jadid publitsistikasining rivojlanishi va
xalqqa yetib borishida matbuotning o‘rni va ahamiyati katta bo‘ldi. Jadidlarning ozodlikni, Vatanni jondan ortiq sevuvchi, ilg‘or, tushungan, har tomonlama kamol topgan erkin Turkiston fuqarosini tarbiyalashni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘ygan publitsistik maqolalari matbuot nashrlari orqali xalqqa etkazildi va bu jarayon publitsistlarning qalami o‘tkirlashishi va davr muhitini yoritishlarida katta imkoniyat bo‘ldi. 20 Adabiyot nazariyasi. 1-tom – T: Fan, 1978. 38 XULOSA Adabiy-badiiy tafakkurimiz taraqqiyoti tarixida mohiyati va mazmuniga ko‘ra tamoman yangi bo‘lgan XIX asrning ohiri - XX asr boshi adabiyotining roli va o‘rni alohida. Bu davrning milliy uyg‘onish davri deb atalishi bejiz emas. Bu adabiyot yangi adabiyotdir, shakl va mazmuniga ko‘ra rang-barangdir, biroq uning etakchi yo‘nalishini milliy istiqlol g‘oyasining shakllanishi va badiiy ifodasi tashkil qildi.Yangi adabiyot deganda biz ko‘p asrlik adabiyotimizning asosan so‘nggi asrini ko‘zda tutamiz. Bu aslida sal ilgariroq, o‘tgan asrning so‘ngidan boshlandi. Bu adabiyotning ikkinchi bir nomi «jadid adabiyoti» edi. «Jadid» ham aslida «yangi» degani. «Jadid adabiyoti» tushunchasi fanda jadidchilik deb nom olgan ijtimoiy-siyosiy, ma’rifiy-islohotchilik harakatining tarkibiy bir qismi sifatida qaraldi. Bu harakat turmushning barcha sohalarini yangilash, eng muhimi va asosiysi, idora usulini yangilash shiori bilan chiqdi. Idorachi? Idora boshqalarning qo‘lida edi. Demak, uni o‘zgartirish uchun, avvalo, unga ega bo‘lish kerak. Bu, o‘z navbatida, mustaqillikka, milliy istiqlolga kelib taqalar edi. Milliy uyg‘onish adabiyoti g‘oyalar majmuidan iborat ekan-da, degan tasavvur qolmasligi kerak. Unda ko‘tarilgan g‘oyalar mutlaqo yangi va aksariyat mavjud tuzumga zid bo‘lgani uchun shakl va ifoda vositalarini ham shunga moslashga majbur bo‘ldi. She’riyatda barmoq vaznining o‘z o‘rnini topib borishi, sarbastning kirib kelishi, an’anaviy badiiy-tasviriy vositalardagi o‘zgarishlar, mumtoz adabiyotimizga suyangan holda jahon adabiyoti tajribalaridan foydalanish, jumladan, realistik prozaning shakllanishi, teatrchilikning yo‘lga qo‘yilishi, ijtimoiy publitsistikaning kundalik ehtiyojga aylanib borishi kabilar buning yorqin dalilidir. Nihoyat, bu davr Furqat, Fitrat, Qodiriy, Cho‘lpon kabi ijodi chinakam jahoniy miqyosga ega shahsiyatlarni etkazdi. U adabiyotimizning bugungi avlodi uchun ham ilhom manbai, mahorat maktabi bo‘lib turibdi O’tmishga nazar solib, uni o’rganib, o’z davrini tahlil qilgan jadidlar o’z Vatanining kelajagi loyihasini tuza bildilar, uning rivojlanish yo’llarini rejalashtirdilar. Ularning deyarli barchasi oliy diniy ta’lim olganlari, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy she’riyati, qadimgi Sharq mutafakkirlarining falsafiy asarlari ruhid 39 tarbiyalanganlari, o’z bilimlarini chet el madaniyati, jumladan, ham Sharq, ham G’arb madaniyati yutuqlari bilan boyitdilar. Turkistonda bu harakatning ko’zga ko’ringan vakillaridan Mahmudxo’ja Behbudiy, Ubaydulla, Asadullaxo’jayev, Munavvarqori, Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Toshpo’atbek Norbutayev, Xoji Muin, Abduqodir Shakuriy, Nosirxonto’ra Kamolxonto’rayev, Obidjon Mahmudov, Ashurali Zohiriy, Eshonxo’ja Xonxo’jayev, Is’honxon to’ra Ibrat; Buxoroda - Sadriddin Ayniy, Fayzullo Xo’jayev, Abdurauf Fitrat, Mussa Saidjonov, Abdulvohid Burxonov, Usmon Xo’jayev, Mirkomil Burxonov, Muhitdin Rafoat, Muhitdin Mansurov, Muxtor Saidjonov, Abduqodir Muhitdinov va b. lar; Xivada – Bobooxun Salimov, Polvonniyoz Xoji Yusupov, Avaz O’tar, Husayn matmurodov, Nazar Sholiqorov, Otajon Abdalov, Xudoybergan Devonov, Muhammad Rasul Mirzo, Matyoqub Pozachi, Otajon Sadayev, Bekjon Raximov, Muhammad Devonzoda va b. lar nomlarini alohida tilga olish zarur. Bular nafaqat halq ommasining ma’rifatli qilishga balki, mustaqillik g’oyalarini shakllantirishda ham katta hissa qo’shdilar. Jadidchilik asta-sekin rivojlanib borgan. Ma’rifatparvarlik g’oyasidan boshlangan bu harakat, keng quloch yozib borgan. Ma’rifatparvarlik bilan birgalikda, jadidlar eski ijtimoiy va siyosiy tizim taraqqiyotning ilg’or shakliga o’zgartirishga intilganlar. Lekin bu harakatning ikkinchi bosqichi edi, biz bu haqda keyinroq fikr yuritamiz. Ma’rifatparvarlik bosqichida, jadidlar o’zlarining asosiy vazifasi sifatida yangi tizimdagi ta’limni yaratishni ko’rdilar va bor kuchlarini shu islohotni amalga oshirishga sarfladilar. Ma’orif sohasidagi olib borilgan o’zgarishlar to’g’risida keyinroq batafsil so’z yuritamiz. Turkiston jadidlarini birlashtirishda «Jadidlarning rahbari» deb tan olingan Mahmudxo’ja Behbudiyning xizmati beqiyos bo’ldi. Jadidlar tarkibini yosh jihatdan tahlil qilish natijasida, jadidlarning Turkistonning bo’lg’usi davlat qurilishi dasturlarida, haqiqatan ham, yoshlar dunyoqarashi o’z aksini topganligiga ishonch hosil qilamiz. 1910 yilda jadidlar safini asosan 19 yoshdan 36 yoshda bo’gan bo’lsa, keyinchalik yoshlarning sevimli shoiriga aylangan Cho’lpon, endigina 13 yoshda 40 edi. Ularning hyech birlari, siyosiy ta’kiblar tufayli keksalik yoshigacha yetib yashamaganlar. Jadidchilik Markaziy Osiyoda va Yevropadagi ilg’or islohatlar oqimi ta’siri ostida, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida vujudga keldi va ijtimoiy taraqqiyotda burilish bosqichini belgilab berdi. Milliy ziyolilar, ilg’or tarakkiyparvar kuchlar mustamlaka Turkiston, Rossiyaga yarim qarash bo’lgan Buxoro va Xiva xonliklaridagi inqirozli ahvol, bu o’lkalarning umumjahon tarqqiyotdan tobora ortda qolayotgani, mahalliy aholining erk uchun intilishlarining bostirilish sabablarini, nafaqat iqtisodiy sohada, balki diniy, ma’naviy sohada ham yuzaga kelgan turg’unlikni chuqur anglab yetdilar va bu ular ongida jamiyatni isloh etish g’oyalarini uyg’otdiki, busiz taraqqiyotni tasavvur etib ham bo’lmasdi. Vatanimizdagi bu islohatchilik harakati murakkab, tarixiy jihatdan serqira yo’lni bosib o’tdi. Jadidchilik turli mamlakatlardagi taraqqiyot, islohatlar uchun olib borilgan harakatlarning falsafiy tajribasini tanlab olib, bu tajribani milliy asosda qayta ishlashga intildi, ayni paytda, ijtimoiy taraqqiyot haqidagi turli qarashlarning to’qnashuv maydoni ham bo’ldi. Mustamlakachilikka qarshi kurashning bosh g’oyasi, ana shu murakkab yo’lda shakllanib yetildiki, bu g’oyani biz bugungi kunda amalga oshirilayotgan o’zgarishlarning g’oyaviy nishonasi, keng miqyosdagi islohatlarning nasliy asosi sifatida baholashimiz mumkin. Markaziy Osiyoda jadidchilik serqirra bo’lib, uning Turkiston, Buxoro, Xiva jadidchiligiga bo’lish lozim. Xususan Buxoro va Xiva jadidchilik o’ziga xos rivojlanib bu shu hudud aholisining (siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy hg’olati bilan bog’liq edi). Jadidchilikning asosiy yo’nalishi bo’lib oqimlaridan biri – Buxoro jadidchiligi bo’lgan. Buxoro jadidchiligi o’z xususiyatlari va jamiyatning ahloqiy ahvoli bilan bog’liq edi. O’ziga xos tarzda ajralib turadigan va murakkab shaxs bo’lgan Fayzulla Xo’jayev, uning maslakdoshlari Buxoro jadidchiligida markaziy o’rin tutdilar. |
