Mundarija Kirish I bob. O‘zbek tilshunosligida morfologiya bo‘limining o‘rganilishi

Harakat nomi. Ish-harakatning nomini ko‘rsatadi: yozmoq, kelish, boruv.
Olmosh. Turli so‘z turkumlari o‘rnida almashib keladigan so‘z turkumidir.
Kishilik olmoshi shaxslar, narsalar o‘rnida qo‘llanadi: men, sen, u, biz. Ko‘rsatish
olmoshi shaxs, narsa yoki belgilar o‘rnida qo‘llanadi: bu, shu, o‘sha. O‘zlik
olmoshi shaxsni ajratib, kuchaytirib ifodalaydi: o‘zimiz. So‘roq olmoshi shaxs,
narsa, belgilarni so‘rash uchun qo‘llanadi: kim, nima, qancha, qanday. Egalik
olmoshi shaxs, narsalarning qarashliligini ko‘rsatadi: meniki, uniki, bizniki kabi.
Belgilash olmoshi shaxs, narsa va belgilarni umumlashtirib ko‘rsatadi: hamma, har
qanday, harqachon, barcha, bari. Gumon olmoshi shaxs, narsa va belgilarga
ishora qiladi: allakim, allaqaysi, kimdir. Bo‘lishsizlik olmoshi shaxs, narsa, belgini
inkor qiladi: hech kim, hech qanday va b.
Shu o‘rinda yana bir narsani aytib o‘tish kerakki, arab tilshunosligida
olmosh alohida so‘z turkumida berilmagan, balki har bir so‘z turkumi ichida
“yashirin ma’noli so‘z”, zamirlar sifatida alohida guruhlarga ajratilgan. Masalan,
kitob, daftar aniq ma’noli ot bo‘lsa, men, sen, kim yashirin ma’noli ot (zamir
ot)dir. Yoki oq, qizil, chiroyli ma’lum ma’noli sifat hisoblansa, bunday, shunday,
kabilar “zamir sifat”dir24.
Olmoshlarning qo‘llanishi bir tomondan, ularning tilda turmush talabi bilan
kelib chiqqan so‘zlar ekanini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, tilda muhim o‘rni,
o‘ziga xos xususiyati borligini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham olmoshlarning kelib
chiqishi qadimiy sanaladi25.
Ot — shaxs va predmet tushunchasini ifodalovchi so‘z turkumi. Karim,
kitob, sevgi.
Otlarning ma’no turlari: l.Atoqli otlar: shaxs, joy, tarixiy voqea,
asarlar, astronomik nomlar, atab qo‘yilgan nomlar: Shohista, Toshkent, Navro‘z
bayrami, “Kecha va kunduz" romani, Cho‘lpon yulduzi, Arslon. 2.Turdosh otlar :
bir turdagi narsa va hodisalarning umumiy nomi: kitob, daftar, daraxt, shahar
Erkalatish, suyish ma’nolari -gina, -kina, -qina qo‘shimchalari orqali
ifodalanadi: Tentakkinangiz savlatlikkina yigit bo‘lib qaytdi-ya, sallotlikdan. (Gl.
G’.)
Erkalatish ma’nosi ayrim atoqli ot, hayvon, o‘simlik nom-lariga egalik
qo‘shimchasini qo‘shish bilan ham ifodalanadi: Kechir, arslonim, hoziruyingga
bormoqchi edim. (0.) Oyqizginam, sen-bilan maslahatlashadigan ishlarim
ko‘payib ketdi. (Sh. R.) Kelinglar, qizaloqlarim, gullolalarim, o‘tiringlar. (O.)
Ba’zan -jon va -xon qo‘shimchalari ham mazmunga qarab erkalatish, suyish
ma’nosini anglatadi: Yulduzxon, sent izlab yurgan edim, tasadduq! (O. Y.)