Mundarija Kirish I bob portland sementni ishlab chiqarish usullari

2
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3. 
22
Uslubiy qo‘llanma. T.: NISIM, 1999. - 351 b. 
4. Charles E. Thomas Process Technology Equipment and Systems, 4
th
edition, Cengage Learning, Stamford, 
USA, 2015. 
5. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - T. “O‘zbekiston”, 
2017. - 488 b. 

---

11 
 
1.2 
Kimyoviy va mineralogik tarkibi va uning turlari 
xossalarini o’zgartirib Qisman erib qovushib qolguncha kuydirilgan klinkerni 
gips bazi hollarda esa mahsus qo’shimchalar bilan birga tuyishdan hosil 
bo’lgan gidravlik bog’lovchi modda portlandsement deb ataladi. 
Kuydirish mahsulotida kalsiy silikatlar ko’p bo’ladi (70- 80%). qisman erish 
natijasida qovushib, qotib qolgan mayda-yirik tosh bo’laklari klinker deyiladi. 
Portlandsement turish, shuningdek,
Uning tannarxini kamaytirish maqsadida klinkerga aktiv va inert mineral 
qo’shimchalar qo’shishga ruxsat eiladi. Inert qo’shimchalar (ohaktosh, dolomit, 
kvarsqum va boshqalar) miqdori 10%dan, aktiv (trepel, diatomit, vitrofir, trass, 
shlak, gliyej va boshqalar) qo’shimchalar miqdori esa 15% dan oshmasligi kerak. 
Biroq gidravlik qo’shimchalar 20% va undan ortiq bo’lishi mumkin. U holda 
maydalangan mahsulot nomi qo’shilganga qarab boshqa, ya’ni qo’shilma sifatida 
donador domna shlagi ishlatilsa shlak-portlandsement deb, tabiiy gidravlik 
qo’shilmalar ishlatilsa putssolon portlandsement deb ataladi. 
Klinkerni tuyayotganda unga odatda ko’pi bilan 3% gips qo’shiladi. Bu bilan 
sementning tishlashish muddati uzaytiriladi. Bu esa uning xossalariga yaxshi ta’sir 
qiladi. 
Portlandsement klinkeri ishlab chiqarish uchun xomashyo materiallari sifatida 
gil yoki lyoss va ohaktosh jinslar ishlatiladi. Gil yoki lyoss va oxaktosh jinslar 
ishlatiladi. Gil yoki lyoss va jinslar turli moddalardan tashkil topgan. Ularda, asosan 
uchta oksid bor: SiO
2
, Al
2
O
3
, va Fe
2
O
3
. lessda 15-20% atrofida СаСО
3
bor. 
O‘zbekiston sement zavodlarida, asosan lyoss ishlatiladi. Oxaktoshlar asosan kalsiy 
karbonatdan iborat. Kalsiy karbonat esa ikki oksid-SaO va СО
2
dan iborat. 
Odatda asosiy va qo‘shimcha oksidlar miqdori quydagicha bo‘ladi: 
CaO 63-67%, SiO
2
21-24%, Al
2
O
3
4-8%, Fe
2
O
3
2-4%, MgO 0,5-5%, SO
3
0,3-1%, Na
2
O ва K
2
O 0,4-1%, TiO
2
0,2-0,5%, P
2
O
5
0,1-0,3%. 
1500 
0
С da kuydirilgan erkin magniy oksid suv ta’sirida so‘nish qobilitini 
yo‘qotmasa ham, u juda sust so‘nadi. Uning so’nish jarayoni qotib qolgan 
sementtoshda ham davom etishi mumkin. Natijada qorishma va beton yoriladi. 

---

12 
 
Bunday xavfli holatning oldini olish portlandsement tarkibidagi erkin magniy oksid 
miqdori standartda chegaralanadi: 4,55 dan oshmasligi zarur. 
Portlandsementda kaliy va natriy oksidlari bo’lmagani ma’qul, chunki ular 
portlandsementning tishlashish muddatiga ta’sir qiladi. Bundan tashqarii, ishqorlar 
betonda to’ldirgichlar bilan o’zaro kimyoviy ta’sir etishi mumkin. Natijada qotgan 
betonning darz ketishiga sababchi bo’ladigan natriy va kaliy silikatlari hosil bo’ladi. 
Bu reaksiya atrof muhit yetarlicha nam bo’lsa, juda tez ketadi. Shu sababli 
gidrotexnik betonlar uchun sement va to’ldirgichlar tanlayotganda sementda qancha 
ishqor borligi hisobga olinishi lozim va to’ldirgichlarda amorf qumtuproqdan 
qancha borligi aniqlanadi. Ishqoriy metall oksidlar bo’lsa, beton yuzasida sho’r 
dog’lar hosil bo’ladi. 
Standartga ko’ra, portlansement tarkibida ishqor 1-2% miqdorda bo’lishi 
mumkin, ammo gidrotexnik betonlar uchun 0,6% dan, yer usti konstruksiyalarini 
qurishda ishlatiladigan qorishma va betonlar uchun esa 1% dan ortiq ishqor bo’lgan 
portlandsement ishlatish tavsiya etilmaydi. 
Fosfat angidrid 1,5-2% dan ortsa, portlandsementning qotish jarayoni 
sekinlashadi. Sementda 4% gacha titan ikki oksidi bo’lsa, u salbiy ta’sir 
ko’rsatmaydi, ammo ko’p bo’lsa mustahkamligi kamayadi. 
Klinkerda erkin SaO bo’lsa, u portlandsement xossalariga magniy oksidiga 
nisbatan xavfliroq ta’sir ko’rsatadi, ya’ni uning hajmi juda notekis o’zgaradi. Erkin 
SaO sementtoshni buzib yubormasligi uchun klinker tuyishdan oldin erkin SaO 
havodagi nam ta’siridan so’nib ulgurguncha omborlarda yetiltiriladi. Shunda 
klinker birmuncha yumshaydi va uni tuyish osonlashadi. Klinkerning mineralogik 
tarkibiga qarab, portlandsement quyidagi turlarga bo’linadi: alit portlandsement, 
undagi uch kalsiyli silikat 60% dan ortiq, С
3
S:C
2
S nisbati esa 4 dan katta; belit 
portlandsement tarkibida 37% dan ortiq ikki kalsiyli silikat bor, C
3
S:C
2
S nisbati 
birdan kam; alyuminat portlandsement tarkibida uch kalsiy alyuminat 15% dan 
ortiq. С
3
А miqdoriga qarab sementlar oz alyuminatli (5% gacha) o‘rtacha 
alyuminatli (5-9% С
3
А) va ko‘p alyuminatli (9% dan ortiq) sementlarga bo‘linadi.

---

13 
 
• 
Portlend tsement- qurilishda eng mashhur tsement turi. Portlend tsement klinkeri, 
gips va maxsus qo'shimchalardan ishlab chiqariladi. Klinker ohaktosh, loy va 
qo'shimchalardan kuydirish yo'li bilan olinadi. Tayyor Portlend tsementi 70-80% 
kaltsiy silikatlaridan iborat, qolganlari gips (o'rnatish tezligini tartibga soladi) va 
tuzatuvchi qo'shimchalar. Portlend tsement M400-M600 markalarida ishlab 
chiqariladi, ohak, asbest-sement va boshqa materiallarni yaratish uchun ishlatiladi. 
Dengiz suviga ta'sir qiladigan inshootlarni qurish uchun mos emas; 
• 
oq portlend tsement rang beruvchi moddalar minimal bo'lgan gips, diatomit va gil-
qumli jinslar asosida tayyorlanadi. Natijada yuqori quvvatli, ob-havoga chidamliligi 
va tez sozlanishi bilan birikma hosil bo'ladi. M400 va M500 faqat ikkita marka 
ishlab chiqariladi. Ko'pincha kompozitsiya tashqi pardozlash ishlari uchun 
ishlatiladi, chunki u estetik ko'rinishga ega va yorilishga tobe emas. U dekorativ 
elementlarni (haykallarni) ishlab chiqarishda, o'z-o'zidan tekislanadigan pollarni 
tashkil qilish uchun ishlatiladi. yo'l qurilishi, ichida. Asosida oq portlend 
tsement qilish rangli kompozitsiyalar; 
• 
sulfatga chidamli portlend tsement portlend tsement klinkeri va gips asosida ishlab 
chiqariladi. 
Tarkibi 
sulfatlarga 
chidamliligini 
ta'minlaydigan 
kaltsiy 
aluminatlarining kamayishi bilan tavsiflanadi. Tsement qo'shimchalarsiz bo'lishi 
mumkin yoki granüllangan cüruf shaklida qo'shimchalarga ega bo'lishi mumkin. 
Mark M400 va M500. U minerallashgan suvlar ta'sirida ishlaydigan inshootlarni 
yaratish va qurishda qo'llaniladi. Bunday tsement qoziqlar, ko'prik tayanchlari ishlab 
chiqarishda, gidrotexnik inshootlarning tashqi elementlarini joylashtirishda 
ishlatiladi;
3
1) 
3
Mirziyoev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.- T. 
“O‘zbekiston”, - 2017. - 48 b. 
2) 
Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - T. “O‘zbekiston”, 2016. - 56 b. 
3) 
Skoblo A.I., Molokanov YU.K., Vladimirov A.I., Щelkunov V.A. Protsessы i apparatы neftegazopererabotki i nefteximii. – Uchebnik. 
M.: Nedra, 2000.– 677 s. 

---

14