Mundarija kirish i-bob. Quyi amudaryo okrugining tabiiy-geografik xususiyatlari

1-jadval

Quyi Amudaryo hududida Quyosh nur sochib turish davri (soat hisobida)

Stantsiya- lar	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	Yil- lik
To‘rtko‘l	95	133	180	235	328	373	347	374	316	234	173	114	2952
CHuruk	96	130	164	246	329	350	371	358	298	219	236	97	2794
CHimboy	94	125	171	237	314	362	360	360	302	244	163	94	2850

Quyi Amudaryo yuqorida qayd qilganimizdek, O‘zbekistonning eng sovuq hududidan biri hisoblanib, o‘rtacha yillik harorat 10—12S atrofida bo‘ladi.

Quyi Amudaryo okrugida qish sovuq bo‘lib, yanvarning o‘rtacha harorati 4,5°—7,6°S atrofida (Xivada —4,5°, Chimmoyda — 7,6°) o‘zgaradi. Ba'zan shimoldan va shimoli-sharqdan sovuq havo massasi kiryb kelgb, turyb qolib, eng past haroratni —33° (Taxiatoshda)ga pasaytirib yuboradi (2-jadval).

Quyi Amudaryo okrugi hududida haroratning taqsimlanishi

2-jadval

Stantsiya- lar	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	Yil- lik
Urganch	-5,1	-2,2	5,0	13,8	21,0	25,3	27,3	25,1	18,8	10,8	3,5	-2,0	11,8
Nukus	-6,9	-4,0	4,1	13,1	20,5	25,0	27,1	24,7	18,3	10,4	2,1	-3,1	11,0
CHuruk	-2,1	-8,9	0,0	9,6	18,1	23,7	21,3	24,9	17,3	7,3	0,1	-4,8	8,6
CHimboy	-7,6	-5,0	2,8	11,9	19,4	23,7	26,0	23,9	17,7	9,6	2,0	-3,8	10,0

Quyi Amudaryo okrugi O‘zbekistonning eng qurg‘oqchil hududi hisoblanib, yiliga 79—108 mm yog‘in tushadi. Ng‘in miqdori okrugning janubidan shimoliga tomon ortib boradi. Agar Xivada yillik yog‘in miqdori 79 mm bo‘lsa, Qo‘ng‘irotda

108 mm ga yetadi. So‘nggi yillarda Orol suv sathini pasayishi tufayli uning atrofida yozgi harorat ortib, qish sovuqlashib bormoqda. Okrugda yog‘in yil bo‘yi bir xil tushmaydi. Eng ko‘p yog‘in qish va bahor fasliga, eng kam yog‘in yozga to‘g‘ri keladi. Agar yillik yog‘in miqdorini 100% desak, uning 35—40% qishga, 44—45% bahorga, 7—17% yozga, 10—15% kuzga to‘g‘ri keladi. Bahorda ba'zan yog‘in jala tarzida yori6, qishloq xo‘jalik ekinlariga, xususan, g‘o‘zaning yosh nihollariga zarar keltiradi (3-jadval).

Quyi Amudaryo hududida yog‟inning taqsimlanishi

3-jadva

Stantsiya- lar	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	Yil- lik
Urganch	11	10	20	9	6	3	1	1	1	2	7	11	82
Nukus	6	9	13	14	10	6	5	1	2	4	5	7	82
Churuk	8	5	8	17	17	15	8	1	5	20	11	8	122

Quyi Amudaryoda shamolning kuchi va yo‘nalishi hamma qismida bir xil emas. Orol dengizi yaqinida shamolning o‘rtacha tezligi sekundiga 4—5 m, okrugning janubida (Xivada) 3 m atrofida. Shamollar ko‘pincha shimoliy va shimoli-sharqiy tomondan esadi. Shimoli-sharqiy shamollar ko‘proq yilning sovuq faslida essa, shimoliy va shimoli-g‘arbiy shamollar yilning issiq faslida esadi [7].
Quyi Amudaryoda qish noyabrning birinchi yarmidan boshlanib, mart yigacha davom etadi. Birinchi sovuq tushadigan kunlar, oktyabr oyining ikkinchi yarmidan boshlansa, oxirgi sovuqli kunlar aprelning birinchi yarmigacha davom etadi. Shunday qilib, sovuqsiz kunlar o‘rtacha 193 kundan 208 kungacha (Chimmoyda 193 kun, Xiva 208 kun) davom etadi. Quyi Amudaryo okrugida kuzda birinchi sovuq tushishidan oldingi effektiv haroratlar yig‘indisi 1902° dan (Qo‘ng‘irotda) 2385° gacha (To‘rtko‘lda) yetadi.
Quyi Amudaryo okrugida Amudaryoning eski va yangi deltasi joylashgan. Amudaryo o‘zani bu qismda goh torayib, goh kengayib tarmoqlarga bo‘linib oqadi. Amudaryo okrug hududida Pitnak yaqinida torayib, Tuyamo‘yin tangligi hosil qiladi, vodiysining kengligi 450—480 m ga tushib qoladi, so‘ngra yana kengayib
10 km ga yetadi. Lekin Sultonvays, Quyanchiq, Qoratov, Jumurtov kabi past qoldiq tog‘lar orasida Amudaryo vodiysi torayib, tangliklar hosil qiladi.
Amudaryo Nukus shaharidan quyida tarmoqlarga ajraladi. Ularning eng muhimlari Qipchoqdaryo, Okdaryo Erkindaryo, Qo‘hnadaryo, Qortaboyuzoq, Toldiqdaryo, Qozoqdaryodir. Bu tarmoqlariing ko‘pchiligi hozir Amudaryoning suvi yuqori qismida sug‘orishga sarflanishi tufayli quruq o‘zanga aylanib, ularga faqat yozda vaqt-vaqti bilan suv yuboriladi.
Amudaryo suvi sug‘orishga sarflanishi tufayli okrugda yil sayin uning miqdori kamayib, tarmoqlarida keskin o‘zgarishlar yuz bera boshladi. Faqat Quyi Amudaryo okrugidagina yerlarni sug‘orish uchun yiliga daryodan 24 m3 suv olinmoqda. Natijada Amudaryo Orol dengiziga yil sayin kam suv quymoqda.
Vaholanki, 1960 yili Amudaryo suvi Injenero‘zak, Ordobayo‘zaya ung va Chap Aqqay tarmoqlari orqali Orolga quyilar edi.
Okrug hududida Amudaryoning oqimi uning umumiy oqim tartibiga (rejimiga) o‘xshab, eng ko‘p suv sarfi Nukus yonida iyula-vgust oylariga (yillik oqimining 35,0%), eng kam suv sarfi esa yanvar-fevral (yillik odimining 6,9%) oylariga to‘g‘ri keladi.
Amudaryo suvi zovur, oqova va boshqa toifadagi suvlarning tashlanishi tufayli minerallashish darajasi ortib, har xil kimyoviy moddalar bilan ifloslanib borishi oqibatida (qishda suvi kamayganda sho‘rlik har litrda 2,5—3,0 grammgacha yetadi) undan ichimlik sifatida foydalanish davlat standartiga to‘g‘ri kelmay qoldi.
Quyi Amudaryo okrugida 100 dan ortiq ko‘llar bo‘lib, ularning umumiy maydoni 285 km2. Lekin ular okrug hududi bo‘yicha notekis joylashgan. Eng ko‘p ko‘llar Xorazm—Sarikamish deltasida joydashib, (60 dan ortiq) umumiy maydoni 127,74 km2 ga teng. Ko‘llarning qolgan qismi Amudaryoning hozirgi zamon deltasida joylashgan.
Amudaryoning qadimiy deltasidagi eng katta ko‘llar qatoriga To‘ng‘izko‘l, Sho‘rko‘l, Ulug‘sho‘rko‘l, Ziyko‘l, Oqko‘l, Abilko‘l kabilar kiradi.
Amudaryoning hozirgi zamon deltasidagi eng muhim ko‘llari — Sudoche, Qorateren, Xo‘ja ko‘l, Moshanko‘l, Shecheko‘llaridir [6].
Quyi Amudaryo okrugida grunt suvining xususiyati litologik tuzilishi va relefiga bog‘liq holda bir xil emas. Amudaryoning qadimiy deltasi hisoblangan Xorazm-Sariqamish relefi tekis bo‘lsada, janubi-g‘arbga, ya'ni Sariqamish botig‘i tomonga bir oz nishab. Shu tufayli grunt suvlari o‘sha tomonga qarab siljiydi.
Lekin Amudaryoning hozirgi zamon deltasining relefi tekis bo‘lganligi uchun grunt suvining siljishi juda sust. Chunki uning atrofini nisbatan baland bo‘lgan yerlar o‘rab olgan. So‘nggi yillarda Orol suvi sathining pasayishi tufayli grunt suvning shu tomonga siljishi uchun sharoit vujudga keldi1[5].
Quyi Amudaryo okrugida grunt suvi asosan Amudaryo va irrigao‘iya shoxobchalaridan shimilgan suv hisobiga, qisman yog‘inlardan to‘yinib turadi.
Okrugda grunt suvi yer betiga ancha yaqin bo‘lib, uning o‘rtacha yillik chuqurligi sug‘oriladigan zonada 0,83—2,69 m. Sho‘r yuvish va vegetao‘iya davrida grunt suv sathi ko‘tarilib, chuqurligi 0,4—0,6 m tashkil etadi. Qishda grunt suvining sathi juda pasayib 2,2—3,6 m ga tushadi. Grunt suv sathi sug‘oriladigan zonadan tashqarida chuqurlashib boradi. Sug‘oriladigan zona chetlarida chuqurligi 10—15 m bo‘lsa, okrugning cho‘llar bilan tutashgan qismida 20—30 m ga yetadi.
Grunt suvning minerallashishi darajasi okrug hududida bir xil emas. Daryo va sug‘orish shoxobchalari atrofidagi grunt sunnning bir litrida 2—5 gr har xil tuzlar bo‘lsa, daryo va sugorish shoxobchalaridan uzoqda bo‘lgan qismida 5—10 gr, sug‘oriladigan mintaqadan tashqaridagi yerlarda esa 10—50 gr tuz mavjud [6].