Mundarija Kirish I bob

Natijalarning joriy qilinishi. Tadqiqotda keltirilgan dalillar, tahlillar, ilmiy xulosalardan hozirgi adabiy jarayonga bag’ishlanan nazariy kurslar, amaliy seminarlarda foydalanish mumkin.
Tadqiqot yuzasidan Qarshi Davlat Universitetda o’tkaziladigan ilmiy anjumanlarda, o’zbek adabiyoti kafedrasidagi nazariy seminarlarda ma’ruzalar qilinib asosiy ilmiy tezislar ilmiy jamoatchilik etiboridan o’tkazilgan.
Tadqiqotning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya, kirish, uchta asosiy bob, olti fasl, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I.BOB. Pafos va uning o’ziga xos xususiyatlari
I.1. Xarakter va emotsionallik
Ҳар бир адабий асар ёзувчининг айни маҳалда қандай ғояларнинг мафтуни эканидан, ҳаётда нималарни тасдиқлаб, нималарни рад этаётганидан далолат сифатида майдонга келади. Шу билан, бирга ҳар бир асарнинг ана шундай руҳи ҳамда ёзувчининг бутун ижодий маҳсулоти ва ҳатто ҳаёти, ижтимоий фаолияти орасида умумийлик бор. Ёзувчи ўз асарини беихтирос, бефарқ ёзолмайди. Ҳар бир асарга ҳарорат берган эҳтирос эса ёзувчининг бутун ижодини ва маънавий ҳаётини ичидан тўлдириб турган интилишнинг, фидокорликнинг, қисқаси, зўр эхтироснинг учқунидир холос. Бу эхтирос ҳар бир йирик ёзувчида ўзига хос тарзда намоён бўлади. Бир ёзувчидаги эхтирос иккинчи ёзувчи ижодида бўлган эхтиросдан мазмунан фарқ қилади. Бадиий адабиёт ва умуман санъатда мавжуд бу эстетик ҳодисани кўпинча, “пафос” термини билан ифода этилади.
“Пафос” лотинча сўз бўлиб, бир ҳисга қаттиқ берилиш, зўр ҳаяжон эҳтирос демакдир. Оддий ҳаётда бирор киши ўз фикрини чуқур эътиқод билан “ёниб – куйиб” ифодаласа, уни “пафос” билан сўзлаётир дейдилар. Адабиётшунослик ва санъатшуносликда ҳам “пафос” сўзи ана шунга яқин, аммо ундан анча кенг ва чуқур маънода ишлатилади.
“Пафос” сўзининг маълум эстетик ҳодисани ифода этувчи термин сифатида илмга, даставал Гегель киргизди, Билинский эса адабиёт ва санъат асаридаги “пафос” тушунчасини илк маротаба илмий жиҳатдан кенг асослади, унинг мазмунидаги кўп янги қирраларини очди.
Ўзбек классик адабиётшунослигида бирор асарнинг мазмунига сингиб кетган чуқур маъно ва ҳаяжонни қайд этмоқчи бўлганларида, маъноси жиҳатдан “пафос” сўзига яқин “дард” тасдиқ қилар эдилар. Ўзбек халқининг “Бу одамнинг дарди фалон нарса” деган ифодаси билан шоирнинг дарди ҳақидаги таъбир орасида шубҳасиз, алоқа бор.
Ҳар бир санъат асарининг кучи унинг мазмунидаги ана шу эхтиросни, “дард”ни ўқувчи, эшитувчи ёки томошабинга “юқтира билиш”да кўринади.
Аммо “эхтирос” ёки “дард” иборалари бадиий асарга хос ана шундай “юқтирувчанликъ хусусиятини тўла ифода этолмайди. Белинский пафоснинг эхтиросга ўхшашлигини қайд этиши билан бирга, уларнинг айнан бир нарса эмаслигини ҳам ўқтириб ўтади. Эхтирос – умуман ҳис - ҳаяжон демакдир. Пафос эса ғоя билан боғлиқ бўлган ҳисни, бирор ғояга мафтунлик натижасида ижодкорда пайдо бўлган қаттиқ ҳаяжонни, кўтаринки руҳни билдиради.
“Пафос нима? – деб сўрайди Белинский ва жавоб беради: - ижод эрмак ёки ҳавас эмас, у санъаткорнинг захмат чекиши самараси… Худди она чақалоғини ўз қорнида олиб юрганидек ва ўстирганидек, санъаткор ҳам ўз ичида поэтиc фикрнинг уруғини олиб юради ва ундиради; ижод процесси бола туғиш процессига ўхшайди ва бу жисмоний ҳодисага хос азоблар унга ҳам ёт эмас, бу маънавий азоблар, албатта, ҳудди шу сабабли, агар шоир ижодий меҳнат ва қаҳрамонликка белбоғлаган экан, демак, қандайдир қудратли куч, қандайдир енгилмас эҳтирос уни шунга тортади, шунга интилишга мажбур этади. Бу куч, бу эҳтирос – пафосдир. Пафосда шоир худди жонли, гўзал мавжудодга кўнгил бергандек, ғояга мафтун бўлган зот сифатида намоён бўлади, бу мавжудотнинг ўзи ана шу ғоя билан эхтиросли равишда тўлиб тошган бўлади ва санъаткор бу ғояни онги, идроки билан эмас, фақат бир ҳис билан эмас ва ўз руҳининг бирорта қобиляти билан эмас, балки ўз маънавий ҳаётининг бутун тўлалиги ва яхлитлиги билан мушоҳада этади. “Пафос” деганда ҳам эҳтирос кўзда тутилади, шу билаб бирга бошқа ҳар қандай эҳтирос каби инсоннинг тўлқинланиши, бутун асаб сестемасининг ларзага келиши билан боғлиқ бўлган эхтирос кўзда тутилади; аммо пафос доимо инсон қалбида ғоя кучи билан аланга олдираётган ва доимо ғояга интилувчи “эхтирос”дир
Белинский фикрича, пафос – ёзувчи шахсини ва асарларини тушунишнинг калитидир. “Пафоссиз шоирни қўлга қалам олишга нима мажбур этганини ва унга баъзан анча катта асарни бошлаш ва охирга етказиш учун куч ва имконият берган нарса нима эканини тушуниш мумкин эмас.
Тасвирланган характерларни, уларни объектив миллий аҳамияти жиҳатидан юзага келган чуқур ва тарихан ҳаққоний, ғоявий – ҳиссий баҳолаш ёзувчининг ижодий фикри ва унинг асари пафосидир эстетик таъсир пафоссиз пайдо бўлмайди, пафос грекча, эҳтирос демакдир. У бадиий асарни бошидан – охиригача ипак ипдай ўтади. Аристотель айтишича, пафос, яъни “Эхтирос… фалокат ва изтироб келтирувчи харакатдир”. Жаҳон адабиёти назариётчиларидан бири бўлган Навоий “Фарҳод ва Ширин” достонида шеъриятнинг “оташин” бўлиши ҳақида сўзлаган, “Лайли ва Мажнун” достонида эса, шеърда “дард” бўлиши лозим, дейди. Гегель шундай эган эди: “Пафос асарнинг чинакам маркази, чинакам салтанатини ташкил этади… бош масала ҳисобланади”. В.Г.Белинский пафос адабиётнинг мазмунидир. “Шоир пафосни тадқиқ этиш танқидчиликнинг биринчи вазифасидир”, деган. Пафос асарнинг умумий руҳи, “ядро”си. “Эстетик моҳиятига эга бўлган ҳис – туйғуларгина пафос бўлиши мумкин”. Пафос фақат эҳтирос, ҳиссиёт, тўлқинланишгина эмас. Пафос ёзувчининг қаҳрамон образига муносабати, асар йўналиши, умумий консепцияси, ҳаракатдаги эстетик идеа, мазмуннинг марказлашуви, фикр ва ҳис бирлигидир. Қаҳрамонлик (героизм), драматиклик (драматизм), сентименталлик (ҳиссиётлилик), фожиавийлик (трагизм), романтикли (романтика, фантастика ҳам шу сурага киради), лириклик (лиризм), комиклик (комизм – сатира ва юмор) пафос турларидир. Эҳтирос эстетик аҳаниятга эга бўлсагина, пафос бўла олади. У асарни жонлантиради, ёзувчининг асарга эҳтироси сингдирилган ғоясидир, у асар ғоясини очувчи калитдир. Пафос эпосни қизиқарли, лирикани таъсирли, драматургияни томашаминбоп қилади. Асардаги ягона пафос асар муаллифи пафоси ва қаҳрамон пафосига бўлинади. Қаҳрамонлик (героизм) пафоси “Алпомиш” достонида, драматиклик (драматизм) пафоси Ҳамзанинг “Боу ила хизматчи” драмасида, фожиавийлик (трагизм) пафоси М.Шайхзоданинг “Мирзо Улуғбек” трагедиясида, романтикли (романтика) пафоси Навоийнинг “Лайли ва Мажнун” достонида, комиклик (комизм) пафоси Абдулла Қаҳҳорнинг “Тобутдан товуш” комедиайсида, лириклик (лиризм) пафоси Ойбекнинг “Наматак” шеърида, сентименталлик (ҳиссиётлилик) пафоси рус ёзувчиси Н.М.Карамзининг “Бечора Лиза” повестида яққолроқ намойён бўлади. Онгсиз эхтирос кишини алдайди. “Лайли ва Мажнун” достонидаги дунёвий – илоҳий ишқ эҳтирослари бу асарнинг пафосидир. У асар мазмуни билан боғланган, Мажнун ҳам Лайли образи орқали намойён бўлади. Эркин воҳидовнинг “Ўзбегим” қасидасидаги ҳис – туйғу ва ҳаяжонлар ватанпарварлик ҳам миллатпарварлик ғоялари билан туташ, бу икки ҳолат лирик қаҳрамон образида ифода қилинган. Шекспирнинг “Отелло” трагедиясидаги рашк изтироблари ва лақмалик севги ва вафо ҳақидаги мазмун билан алоқадор, у Отелло ҳарактери ва унинг севгилиси фожиаси тусини олади.
Тарихан қараганда “пафос” атамаси қадимги юнонларда риторика (нотиқлик)дан келиб чиққан, уни фанга Гегель олиб кирган. У ёзувчининг дунёқараши ва ғояси билан боғлиқ ҳолда юзага чиқади.
Шундай қилиб ёзувчи ижодининг пафоси нинг асарлари қайси конкрет тарихий шароитида, не ният билан ёзилганига ва ижтимоий ҳаётда қандай тарбиявий ўрин эгаллаётганига қараб тайин этилади. Мисол тариқасида Қодирий асарларининг мазмунидаги пафос ҳақиқий реалист санъаткрга ҳос бир юсинда бадиий шаклда намойён бўлади. Ўтмишда яратилган “Баҳромгўр”, “Чор дарвеш” ёки “Тоҳир ва Зуҳра” кани афсонавий қаҳрамонларни тасвирлаган достонлардан фарқли ўлароқ, Қодирий асарлари ўзбек адабийтоини янги, етук реалисм даражасига кўтарди, чунки Қодирий “ҳаммага озми – кўпми тушунарли, ҳамманинг озми – кўпми бошидан ўтган умумий, инсоний ҳислар ҳақида бизга гапира бошлади, …ҳақиқий йўлни топиб олди ва шоир бўлиб туғилгани сабабли, эркин равишда ўз илҳоми бошлаган йўлдан борди”. Қодирий асарларида реал ҳаётнинг ҳаққоний, ёрқин масалалари яратилди. Унинг адабиётнинг бадиийлиги учун кураши тайёр ифода воситаларидан фойдаланиш асосида эмас, балки новаторларча йўл билан рўёбга чиқади: Қодирий янги, реалистик адабиётни яратиш, унинг воситаларини бойитиш ва мукаммаллаштириш учун курашда актив қатнашади. Шундай қилиб, фақат ғоявий йўналиш жиҳатидангина эмас, ўзининг бадиий воситалари жиҳатидан ҳам янги, замонавий адабиёт яратишга эришиш Қодирий ижоди пафосининг муҳим томонини ташкил этади.
Демак, пафос ўз – ўзидан ижодкор истедоди, илноми ва бадиий маҳоратини юзага келтиради.
“Барча истедодлар каби шоирлик истедоди ҳам туғма бўлади ва болаликдан ўзини номойён этади. Бу кундуздек равшан, ҳақиқатнинг ўзидек аён…
…Шоирона истеод – бир қараганда оламга ҳайрат кўзи билан боқиш санъати ва ўзгаларни ҳайратга солиш санъати бўлиб кўринади, яна бир қараганда эл дардига ошно бўлиш қобиляти бўлиб туюлади.
Истедод – бу аввалодид, яхши дид эгаси бўлиш қобиляти, дегувчилар ҳам бор. Истедод – бепоён тушунча. У таърифга сиққанда эди, уни маълум ҳусусиятлар доирасида чегаралаш мумкин бўлганда эди, одамлар йўқ истедодни тарбиялаб, бор қилган бўлардилар. Горкий истедоднинг 99 фоизи меҳнат деганини туғма истедоди бўлган одам меҳнат билан чинакам шоир ёки бастакор бўлиши мумкин деб тушунмаслик керак. Ҳар қалай 99 дегани 100 эмас. Сув нормал шароитда 100 градусда қайнайди. 99 градус исиган сув қайнаган сув эмас. Орс тилида қайнашни “жўшидан” дейди, яъни жўшмоқ. Шеърият ҳам жўшмоқдир. Жўшмоқ учун эса 99 фоиздан ташқари ўша камтарин бир фоиз яъни туғма истедод керак.
Шу маънода “кунларнинг созини чертиб юрувчи”ларнинг таскини биз улуғ эмас, бизга шу ҳам бўлаверади деб кўнгилни тинчитиши адабиёт учун фалокатдир. Шоирми, адибми, бу қутлуғ даргоҳга қадам қўйган, англамогЪИ керакки, бунда Низомийлар, Навоийлар, Шекспир ва пушкинлар қадам сурган. У шу улуғ сиймолар даврасига киради. Ўз қалби, виждони олдида, бу улуғ зотлар олдида андиша қилмоғи керак.
Ким билсин, кунларнинг созини чертиб юрган нозимлардирмиз, бу масала элнинг ва фурсат деб аталган буюк ҳакамнинг ҳукмида ҳавола. Лекин мен ишонаманк, ўзи ҳар қанча камтар бўлмасин шоир илҳом чоғида ўзини Пушкиндан кам сезмайди ва у туғри қилади, тамоман ҳақли.
Албатта, эл – юрт муҳаббатини қозониш учун уғма истедоднинг ўзи камлик қилади. Шоир руҳан, фикран замон даражасида бўлмоғи лозим, халқ ҳаёти тўлқинлари ичида кенг қулоч отмоғи керак.
Яна ўша гап, тўқсон тўққиз юz bo’lmaganidek, bir ham yuz emas.
Erkin Vohidovning ushbu mulohazalari katta-yu kichikka tushunarli. Lekin “hech bir odam mukammal, ya’ni to’la shakllangan holda dunyoga kelmaydi, ammo uning butun hayoti betinim harakatdagi o’sish va doimiy shakllanishdan iborat ekan, o’sha zarur bir foiz istedod hamma kishilar bilan birga tug’iladi. Tabiat hech kimdan bu saxiyligini ayamaydi. Faqat u “urug’ ” shaklida yashirin namoyyon bo’ladi. Gap ana shu “urug’ning unib – o’sishi uchun yaxshi yer, suv quyosh, havo zarur bo’lganidek, qobiliyat “urug’I”ning harakati oilada, maktabda, jamiyatda, ta’lim – tarbiyada yaratilgan aniq sharoitga, insoniy munosabatlarga bog’liq. Uning kuzatuvchanligini, havasini, qiziqishini, bilimini o’stirishga, mustaqil ijodiy fikr yuritish ko’nikmasini egallashiga, go’zallikni ko’ra va his qila bilishiga erishish va shu singari munosabatlarda izchil va tinimsiz mehr bilan qilingan mehnat orqali “urug’ ”ni istedodga, yaratuvchi kuchga aylantirish mumkin; shunday hususiyatga ega bo’lgan shaxs o’z qobilyatini namoyyon qilgan sohada o’zligini izlab topadi, buyuk ishlarni insoniylik nuqtai nazardan va osonlik bilan zavqu shavqqa to’lib bajaradi. Busiz tabiat bergan istedod “urug’i” ijtimoiy munosabatlar va vaqtning besamarligidan “urug’” shaklida o’lib ketaveradi. Tug’ma istedod egasi bo’lmagan kishidan shoir chiqmaganidek, mehnatdan, o’qish – o’rganishdan, mahorat sirlarini egallashdan qochgan, o’zligiga, o’z avlodining iqsmatiga yarashadigan so’zni ayta bilmagandan ham shoir chiqmaydi. Tug’ma istedod bilan uzluksiz mehnat o’rtasidagi dialektik aloqa mohiyatini chuqur anglagan va bor hayotini – “xalqning, davrning xotiroti”ni dunyoga yoyishga bag’ishlagan shoir tug’iladi. Ikklasidan birontasi bo’lmasa yoki birontasiga amal qilinmasa, nomi – shoiru, umri buyi havaskor qalamkash bo’lib qolaveradi.
“Istedod – bu did” degan tushunchani yoqlagan, “Talant – hech qachon yangiligini yo’qotmaydigan yagona yangilikdir”¹, xulosasiga kelgan Abdulla Oripov guyo yuqoridagi fikr – mulohazalarni davom ettirib, lo’nda qilib deydi:
“…Ha, adabiyotda hamisha ikki toifa ijodkorlar davr surib kelganlar. Ularning birinchisi, ta’bir joiz bo’lsa, kosiblardir. Kosiblar kimlar? Ular she’riyatda umuman qanday maqomda namoyon bo’ladilar? Adabiyotda kosib faqatgina o’z istak va orzulariga ko’ra, balki tirikchilik taqozosi tufayli yohud nom qozonib yashash ishtiyoqida qo’liga qalam oladi. Ba’zilari esa bu sohaga mutloqo tasodif tufayli aralashib qolgan omadsiz mehnatkashlar bo’lib chiqadi. Nima bo’lgan taqdirda ham, qanchalik yashovchan bo’lsa-da, adabiyotda kosiblik uning sohibiga obro’ keltirgan emas. Ikkinchi toifa esa, qalb amri bilan ijod qiluvchi, o’zi yoqqan alangada qovriluvchi, qisqasi, ijodni qismat deb bilguvchi shaxslardir. Ularni ko’pincha tug’ma istedod egalari deb ham atashadi”
Xuddi shu fikrlarga yaqin boshqa mulohazalarni boshqa ijodkorlarda ham uchratamiz. O’tkir Hoshimov “Talantning birinchi belgisi – chidab bo’lmas dard demakdir”², deydi. “Ijodkor odamning qalbida zarurat degan g’alati tuyg’u bo’ladi. Bu ko’ngildagi “dard”larni faqat o’z shaxsiy dardi emas, xalq dardini – ezgulikka mehr, razolatga qahrni odamlarag aytish, to’kib solish ehtiyoji” deb baholaydi.
Xullas, yozuvchi va shoirga Parvardigor tomonidan berilgan tug’ma talantni qanday tushunish lozim?
Ma’lumki san’atkor to’ppa- to’g’ri hayotdan nusxa ko’chirmaydi, balki haqiqatan o’xshash qilib yangi bir dunyo yaratadi, kashf etadi. Boshqacha aytganda, hayotiy haqiqatdan badiiy haqiqat yaratadi; hayotiy fakt va hodisalarni o’zining ruhiy labaratoriyasida “qaynatishi”, ishlashi, sintezlashtirish, yani tasavvuri, hayoli, orzusi, tajribasi, qalbi, tabiati, dunyoqarashi bilan boyitgan va muayyan g’oyaga xizmat qiluvchi xarakterli va zaruriy detallarni, fakt va hodisalarni tanlagan holda tugallik kasb etgan (obrazli) badiiy hayotni yaratishi zarur; Yaratganda ham bu hayot kitobxon ko’z o’ngida jonli va real, ishonchli va go’zal, ta’sirchan va yaxlit bo’lib gavdalanishi shart: bu holatni Erkin Vohidov shunday isbotlaydi:
“Qirq sentnerdan olding har gektar yerdan,
Yurtimiz minnatdor sendek mard erdan. (No’malum shoir)

Meni men istagan o’z suhbatig’a arjumand etmas,

Meni istar kishining suhbatin ko’nglim pisand etmas. (Alisher Navoiy)

Bu ikki bayt o’sha gektaridan olingan qirq tsentnerdan hosil ko’rgan mardga o’qilsa, aminmanki, unga keyingisi ma’qul bo’ladi. Chunki keyingi misralarda chinakam badiyat bor, inson qalbining holati bor. Uni o’qiganda har kim undan o’z holatiga mos tuyg’u topadi…”

Darhaqiqat birinchi baytga e’tibor bersangiz, go’yo she’riaytga xos hamma narsa bor; bayt ravon, bo’g’in turoqlari, qofiyasi joyida, bugungi hayot aksi bor. Lekin unda hayrat yo’q, unda dard yo’q, unda did yo’q, unda san’atkorning o’zligi yo’q, unda yangilik yo’q, unda obrazlilik, badiiylik yo’q, unda qalbga ko’chuvchi, qalbni harakatga soluvchi holat tasviri yo’q. ikkinchi baytda esa hayot bor, did, yangilik, samimiayt, poklik, yurakning tuyg’usini uyg’otuvchi jonli ruh bor.
Birinchi bayt xavaskor, kosib shoirlarning “chizmalariga” na’munaviy misol bo’lsa, ikkinchi bayt tug’ma istedodga, she’riyatni qismat deb tushungan shoirlarning qiyofalariga jonli dalildir.
Xullas, istedodni o’stirmasdan, unga kun sayin mehnat bilan jilo bermasdan, yashashda va ijodda ichi va kuchli intizomga bo’ysunmasdan, ilhom bilan yozmasdan kitobxon ko’nglini zabt etish, badiiy talent sohibi bo’lish mumkin emas ekan…
Mayli, oila a’zolari va o’qituvchilar she’r va hikoya yoza boshlagan o’quvchilarni qo’llab – quvatlasinlar, adabiyot sirlariga oshno qilsinlar. Ular ko’pchilikni tashkil etsinlar, she’riy iqtidor sehrini boshdan kechirsinlar. Ana shundagina yuzlab havasmandlardan haqiqiy san’atkor – xalq mulki bo’lgan talent tug’iladi.
Ilhomning mohiyatini anglamoq uchun, keeling dastaval, san’atkorlarning fikrlarini tinglaylik:
A.Oripov: “…ilxom hayajondan balandroq turadigan aql va tafakkur tamg’asi bo’lgan holat hisoblanadi. Pushkin ilhomni anglab olingan kayfiyat, deydi. Ma’lum tarixiy sharoitda yashab ijod etayotgan kishilarning ilhomi allaqanday muallaq, ta’bir joiz bo’lsa, biologic ilhom bo’la olmaydi. Ilhom ma’lum muhitda va fikrlar jarayonida sintezlashgan kayfiyatning oily nuqtasidir”.
O’.Hoshimov: “Ilhom, Tolstoy aytganidek, endi jim turolmayman degan tug’u bilan yozuv stoliga o’tirish. Bunaqa payt odam hamma narsani unutadi, rohat qilib ishlaydi. Oylab, ba’zan yillab hal qilolmagan muammolarni bir haftada bemalol uddalaydi”.
E.Vohidov: “Men ilhom deb atalgan holatning tabiati haqida ko’p o’ylaganman. Bu g’ayrioddiy noyob holat. Shoir ilhom daqiqalaridagina haqiqiy shoir bo’ladi. Boshqa vaqtda u o’zgalarga o’xshab fikr qiluvchi oddiy odam. Shoir ilhom onlarida bitgan satrlariga keyin o’zi hayron bo’lishi mumkin.
Zo’r karvon yo’lida yetim butadek,
Intizor ko’zlarga halqa – halqa yosh.
Eng kichik zarradan Yupitergacha,
O’zing murabbiysan, xabar ber, Quyosh.
Bu satrlarni bitgan vaqtda G’afur G’ulomning vujudi kaftdagi simobdek qalqib turganini tasavvur qilsa bo’ladi. Bunaqa she’rlarni shunchaki o’ltirib, mana endi she’r yozaman, deb yozib bo’lmaydi. Har qancha materialist bo’lsa ham ilhom holatining sehrli ekaniga ishongim keladi. Lekin, bu holat osmonga boqib kutib o’ltirish bilan kelmaydi. “Faust”da aytilganidek:
She’riy kayfiyatni tek tutgan shoir
Umr so’ngigacha kutishi mumkin.
Ilhom uzluksiz izlanish, o’qish, o’rganish, mehnat qilish natijasidir. Shu ma’noda u ongli jarayon. Talantning to’qson to’qqiz qismi mehnat, degan so’zni men shunday tushunaman. Ihom tuyg’ularning shoir qalbidan toshishi, shoir hayolida tug’ilgan she’riy niyatning yetilishi va vujudni larzaga solishidir. Fikr va tuyg’ular esa izlanishdan dunyoga keladi.
Ilhomsiz asar yozish mumkinmi? Mumkin. Lekin, bu juda og’ir mehnat – yozish ham o’qish ham. Ilhomsiz yozilgan asar, sevgisiz olingan bo’sadek sovuq bo’ladi.
Ushbu mulohazalardan ayon bo’lyaptiki, ilhom kelganda san’atkorning ma’naviy va jismoniy quvvati bir nuqtaga yig’iladi, u katta qudrat bilan ishga kirishadi: Bu paytda u borliqni tomoman unutadi, go’yo inson ixtiyoriga buysunmaydigan zavqu shavqqa to’ladi, qattiq hayajonga tushadi; faqat “g’oyibdan kelgan”, to’g’rirog’i, ichdan to’liq his qilib sezilgan fikr, holat tasvirini yozib ulgurish bilan band bo’ladi.
Ilhom kelganda san’atkor, qadimgi filosoflar aytganidek, ma’naviy “kayf” holatida bo’ladi, ya’ni o’zi qilayotgan ishini to’liq anglamaydi; o’zligini, o’zi yashayotgan dunyoni unutadi; o’zi yaratayotgan yangi olamda va shu olam “kishilari” – qahramonlari bilan birga yashay boshlaydi; ularning faoliyati va nutqlarini juda yengillik bilan qog’ozga tushirib boradi. Obrazli qilib aytganda, “Ilhom – parovozning o’txonasi”, shu parvozni harakatga keltiradi. Demak ilhom yozuvchi qalbiga tushgan ma’naviy olov, u ijodiy jarayonni to’liq yoritadi va harakatni ta’minlaydi. Xo’sh bunday holat qachon yuz beradi?
“Ma’lumki, san’at, shu jumladan, so’z san’ati – adabiyot ham kishilarning ongini his orqali – yurak orqali ta’sir qiladi…
Yozuvchi o’zi his qilmagan narsa to’g’risida yozsa, buni o’qigan o’quvchi ham hech narsani his qilolmaydi. O’quvchining qalbiga ta’sir qilmagan narsaning adabiyotga hech tegishliligi yo’q.
Demak, kuydirish uchun kuyish, ardoqlash uchun ardoqlash shart. Busiz bo’lmaydi. His qilinmasdan yozilgan narsa qog’ozdan qilingan gulag o’xshaydi…
“Bas, ma’lum bo’ladiki, ilhom kelgan yozuvchining to’liq his qilgani, ilhom kelmagan yozuvchining hali his qilmagani bo’ladi”¹.
Ilhom degan sehrning makoni bormi? “To’liq his qilmoq”ni qanday tushunmoq lozim? Ichki his orqali sezmoq uchun nimalar kerak?
Buning uchun istedoddan tashqari ulkan mehnat – asalari mehnati zarur. “asalari yuz gramm bol yig’ishi uchun milionta gulag qunar ekan, - deydi yozuvchi O’tkir Hoshimov. – Shunga yarasha sharbat to’plash uchun 46ming kilometr masofani bosib o’tarkan. Bu yer kurrasini ekvator bo’ylab aylanib uchish bilan teng. Bundan tashqari, bolari har bir tomchi gul sharbatini xartumchasidan 200 marta to’kib, qayta yutib ishlov berarkan. Ammo, bu hali asal tayyor bo’ldi, degan gap emas. Shundan keyin bolari asalni mahsus katakchaga joylab, bir necha soat mobaynida qanot qoqib, havo yuborib tozalarkan. Asal aynimasligi shundan. Haqiqiy asar dunyoga kelguncha, qalamkash ham taxminan shuncha aziyat chekadi”. Lekin, bu aziyat ham kamlik qiladi: Hayotni, inson ruhini tahlil va tasvir etuvchi san’atkorda saviya baland. Donishmandlik va payg’ambarlik xislatlarining bo’lishi ham taqozo qiladi.
Demak, haqiqiy she’r, ruboiy, tuyuq, sonet, novella va shu kabi kichik janrlar zavqu – shavqqa to’liq ilhomning mevasi bo’ladi. Lekin, bu xil ilhomning uzluksizligini epik va dramatik asarlarni yaratishda mo’tadil ilhom qo’l bo’ladi. Aytmoqchimizki, ilhom san’atkor tomonidan muhayyo etilarkan, uni boshqarish ham mumkin. Yozuvchi P.Qodirov “O’ylar” kitobida yozilganidek, “Ilhom bilan mehnat bir – biriga bog’lanib ketadi, go’yo bir – biriga zarblanib, ijodiy ishning samarasini oshiradi. Shuning uchun fransuz yozuvchisi Flober yozadi: “Butun ilhom shundan iboratki, har kuni ma’lum bir soatda o’tirib ishlash kerak”. Bodler bu fikrga qo’shilgan holda: “kundalik ishda ilhom, so’zsiz zarur, deydi. – Tafakkurning faoliyatida qandaydir osmoniy bir mexanika bor, bundan uyalmaslik kerak, balki vrachlar badan mexanikasini qanday egallasalar, yozuvchi ham ilhom mexanikasini shunday egallashi kerak…”
Xullas, ilhom ijodiy mehnatning tabiatidan chiqib keladi, demak, real hayotiy asosga ega bo’ladi. Buni A.S.Pushkin “Boris Godunov” tragediyasi haqida “iqrornoma”sida ham ta’kidlaydi: “Men yozaman va mulohaza yuritaman. Sahna ko’rinishining ko’p qismi faqat fikrlashni talab qiladi; qachonki ilhomni talab qiluvchi sahna ko’rinishiga borsam, men uni kutaman yoki sahnani o’tkazib yuboraman. Ishning bu xili men uchun tamoman yangilik. Sezyapmanki, mening ruhiy kuchlarim kamolot cho’qqisida, demak, men yaratishga qodirman”.
Demak, doimiy ravishda va izchil olib boriladigan mehnat ijod jarayonidagi boshqa unsure (narsa)larni ham tartibga soladi, hamma ijodiy tashvish ilhom tevaragida aylanadi.
Ilhomning bu fazilatlari badiiy mahorat bilan topishganida, ular o’rtasida qil o’tmas “do’stlik”bo’lgandagina, A.Qahhor aytganidek, kitob yozuvchining qalbidan qo’shiqday otilib chiqadi, kitobxonni qalbida aks sado yangraydi; chunki mahoratning ibtidosi ilhomdir. Shunday ekan, badiiy mahoratni qanday tushunmoq lozim?
Yozuvchi ma’lum g’oya asosida to’plagan aloxida faktlarni o’zining shaxsiy tajribasi bilan boyitib, qalbidan o’tkazib, ko’pchilikka xos qilib umumlashtiradi. Ya’ni, aniq g’oyaga asoslanib, yozuvchi hayotdagi alohida narsalarni buzadi, saralaydi, to’qiydi, umumlashtiradi va jonli, tabiiy va betakror go’zal narsani yaratadi. Yaratgan asari (lavhasi) o’quvchi ko’z ungida yaqqol namoyon bo’ladi, kitobxon o’y – xayollarini o’ziga tamoman band etadi.
Yozuvchi mahorati, - deb yozadi I.Sulton, aytmoqchi bo’lgan fikr, tasvirlanayotgan predmet va ruhiy holatni eng aniq va eng yorqin ifoda eta oladigan so’z va iboralarni topa bilishdan iboratdir”. Darhaqiqat, “yozuvchining dilida ajoyib tuyg’ular mavj urib turgani bilan, ularni kitobxonning ko’ngliga yetkazib beradigan haroratni, jozibali so’zlar topilmasa, yozuvchining tili chinakam badiiy bo’lmasa, har qanday ijodiy reja ham hayf bo’lib ketadi”
Badiiy asardagi hayot – so’z vositasida yaratilgan ekan, badiiy til bevosita real fikr va hissiyotning obrazli ifodasidir. “Jajji” (mikro) obraz, har qanday so’z kontekstda (boshqa so’zlar bilan aloqada) hayotiyligini, rangini, hidini, ohangini ko’rsata oladi. Yozuvchi so’zining Grammatik, leksik, stilistik ma’no ko’rinishlarini ena zarur va kerakligini kontekstga muvofiq ishlatadi, ya’ni tasvirlanayotgan hayot (epizod, obraz, xarakter)ning mohiyatini chuqur ochib beruvchi so’zlarni tanlaydi. Tanlagan har qanday so’z adabiy asarda, albatta, ma’lum yukni tashishi lozim bo’ladi. U tasvirlanayotgan voqeaning haqqoniyligi va to’laligini, qahramonning his – tuyg’ulari, kayfiyati va kechinmalarini o’zida mujassam etishiga – shu yukni qanchalik ko’targanligiga qarab uning ahamiyati va kuchini belgilaymiz.
“O’tgan kunlar” romanida tasvirlangan – hammaning esida qolgan ko’rinishni diqqat bilan o’qiylik:
“ – Nega qochasiz?! Nega qaramaysiz?! – dedi bek. Kumushbibi shu choqqacha qaramagan va qarashni ham tilamagan edi. Majburiyat ostida, yovqarash bilan sekingina dushmaniga qaradi… Shu qarashda birmuncha vaqt qotib qoldi. Shundan keyin bir necha qadam bosib otabekning pinjiga yaqin keldi va esankiragan, hayajonlangan bir tovush bilan so’radi:
- Siz o’shami?
- Men o’sha! – dedi bek. Ikkisi ham bir – birisiga beixtiyor termulishib qoldilar.
Kumushbibi og’ir tin olib:
- Ko’zlarimga ishonmayman! – dedi.
- Men ham! – dedi.
Shu vaqt ikki lab o’z – o’zidan bir – birisiga qovushdi… Kichkina nozik qo’llar yelka ustiga, kuchli qo’llar qo’ltiq ustiga yopishdilar”. Ma’lumki, so’z umumiylikni bildiradi. U boshqa so’zlar bilan aloqaga kirishib, muayyan holatdagi qahramonning qalbiga, harakatiga, qilig’iga mos bo’lsagina – shu qalbdagi his –tuyg’ularni, xarakterdagi xatti – harakatlarni ifodalay olsagina u jonlanadi, har bir kitobxon qalbiga ko’chadi, o’shanday his – tuyg’uni boshqalarda ham uyg’otadi, tiriltiradi.
Parchadagi boshqa so’zlarni ahamiyatini pasaytirmagan holda, eng oddiy tuyuluvchi “Siz o’shami?” so’ziga to’xtaylik.
Bu so’z – uzukka qo’yilgan ko’z, kishinch butun diqqatini o’ziga rom qiluvchi gavhar. Chunki unda Kumushning shu paytgacha kechirgan iztiroblari jamuljam: “Men sizni favqulodda ko’rganimdan buyon sevib qolgandim. Izlab, o’ylab o’yimning oxiriga yetolmay ko’z yoshlar to’kkandim. O’y – xayolim siz bilan edi. Ichimdagi bu orzuni aytolmasdan, qanchalar qiynaldim. Sizni o’sha ko’rganimdan buyon qanchalik qo’msaganimni bilsangiz edi…” kabi tuyg’ular… Bu tuyg’ularni “Siz o’shami?” degan jumla bilan jonlantirish , unga yana “Men sizni sevaman” ma’nosini o’zbekona, Kumushona qilib singdirish – ulkan san’atkorlik belgisidir. Dushmanning o’quvchi ko’z ungida sevimli yorga, chimildiqqa kirgan Kumushning ko’z yoshlari hovlilarga eshitilgan kulgusiga, ikkala sevishgan uchun muhabbatning – “kutilmagan bir baxt”ga aylanishi kabi holatlarni – achchiq va og’riqli tuyg’ularni shirin tuyg’ular qilib jonlantirish ham A.Qodiriy talantining yorqinligidan, ham qalamining mo’jizakorligidan dalolat geradi, chunki bu parchadagi haqiqat butun murakkabligi va tafsilotlari bilan o’quvchi qalbiga umrbod unutilmaydigan sevinch bo’lib, baxt bo’lib, go’zallik bo’lib ko’chadi.
Bunday misollarni “Navo” kuyi bobidan ham keltirish mumkin, Otabekning cholg’uchiga qarab, “haydalish qiyin chalingiz, ajralish kuyini chalingiz” deyishida ham Otabekning qalb urishini, uning qalbidagi og’ir haqoratlanishini, sevganidan ajralishning azobini yaqqol jonlantiradi. Qisqa va topib aytilgan (Otabek ongi va qalbida pishib eytilgan) rost so’zlar ila uning his – tuyg’ularining murakkabligini, nozikligini ravshan ifodalaydi; badiiylikni, demakki, tasirdorlikni yuzaga keltiradi.
Xullas, badiiy mahorat – yozuvchining badiiy talanti o’lchovidir. Badiiy mahorat, bir tomondan real hayotdagi yangilikni ko’ra bilish va uni adabiyot vositalari ila tahlil qila bilish san’ati bo’lsa, ikkinchi tomondan san’atning sirlarini, texnikasini, minglab hissiy – tasviriy vositalarni chuqur bilishga bog’liq. Bu ikki tomon dialektik alqada bo’lsa, uzviy birlashgan holda “tasvirlashga niyat qilingan qahramonlarning hayotini butun to’laligi va aniq nuqtalari bilan ko’ra bilishga” (Ch.Aytmatov) xizmat qilsa, tasvir o’quvchini hayajonga sola bilsa, ana shundagina hayotning katta haqiqati o’zining tugal va go’zal ifodasini topadi.
Mahoratni egallash uzluksiz davom etadigan, chegarasiz jarayondir. Yozuvchi o’z ijodining ma’lum davrida – usta san’atkor darajasiga ko’tarilishi mumkin.
Ijodkorning ilhomi, istedodi va badiiy mahorati orqali ta’sirchan xarakterlar yuzaga keladi.
Adabiy harakter tom ma’noda hayotni badiiy aks ettirish usuliga qarab belgilanadi. Hayotni badiiy aks ettirish o’z novbatida hayotiy harakterdagi badiiy xarakter yaratishdir. Natijada inson shaxsiyati orqali badiiy xarakterning tarixiy, umumbashariy xalqona va milliy qirralari yuzaga keladi. Yozuvchi badiiy obrazni turli davrlar, turli ruhiy, tarixiy vaziyatlar girdobiga tashlaydi va bu orqali obraz xarakteriga xos jihatlarini eritib beradi.
Tadqiqotchilar badiiy xarakterni vujudga keltiruvchi bir necha jihatlarni sanab o’tadilar. Jumladan, portret, qahramonning tavsifi va ta’rifi, qahramon nutqi, sharoit, turli tarixiy ijtimoiy siyosiy va ruhiy vaziyatlar, narsa va hodisalar, qahramon faoliyati, uning boshqalar bilan munosabati, fikr o’ylari, iztiroblari, quvonchlari, badiiy harakterda mavjud bo’lishi lozim.
Demak, yuqoridagi fikrlardan ayonki milliy harakter yaratish tajribasi bizning dastlabki romanimizdayoq yuqori darajada namoyyon bo’lgan. Jahon adabiyotshunosligi tomonidan ishlab chiqilgan mezonlarga to’la muvofiq kelgan. Bunda davrning, jadidchilik deb tan olingan milliy ozodlik harakatining, eng muhimi, asar yaratuvchisi (muallif)ning roli katta bo’lgan.
XX asrning 20-30-yillarida A.Qodiriyning “Juvonboz”, “Uloqda”, Cho’lponning “Qurboni jaholat”, “do’xtir Muhammaddiyor” kabi kichik janrdagi asarlari (hikoyaari)da ham milliy xarakter namunalari yaratildi. Mazkur hikoyalar uchun ko’proq ijtimoiy muammolar talqini, nisbatan badiiy zaiflik, bayonchilik usuli xos edi. Shunga qaramasdan, mualliflar dunyoqarashi, mazmunning milliyligi va tabiiyligi ularda milliy harakterga xos asosiy xususiyatlarning namoyon bo’lishini ta’min etadi.
Qatag’ondan keyingi davr o’zbek adabiyotida milliy ruh biroz susaydi. To’g’rirog’I, ijtimoiy tuzum ostida “shaklan milliy, mazmunan sotsialistik” asarlar yaratish yozuvchi oldiga shart qilib quyildi. Ammo bir qolipdagi asarlar qatorida millatning eng istedodli ijodkorlari tomonidan yaratilgan hech qanday mafkurani tan olmaydigan milliy qahramonlar ham dunyo yuzini ko’rdi. 60 – yillargacha yaratilgan Oydinning “Yamoqchi ko’chdi”, “Hazil emish”, “Cho’pon”, Husayn Shamsning “Radio”, “Dardli yigit”, “Yangi ro’zg’or”, Shokir Sulaymonning “O’ch”, Majid Fayziyning “Dongdor yigit” kabi asarlarida ham G’afur G’ulom, Abdulla Qahhor, Said Ahmadlar qator hikoyalarida milliy xarakterni ifodolovchi xususiyatlar ko’zga yaqqol tashlanadi.
60-70 – yillar hikoyachiligida O.Yoqubov, S.Zunnunova, P.Qodirov, Sh.Xolmirzayev, O’.Umarbekov, U.Nazarovlar ustozlar an’anasini izchil davom ettirdilar. 80 – yillarda X.sultonov, E.Azam, M.M.Do’st, T.murod hikoyalarida milliy harakterning nisbatan yangicha, murakkab ko’rinishlariga duch kelamiz.
80 – yillarning oxiri 90 – yillarning boshlariga kelib ijtimoiy o’zgarishlar bois o’zbek adabiyotida yangi davr boshlandi. Uzoq va yaqin tarixni xolis aks ettirish imkoniyati paydo bo’ldi. Milliy harakter yaratish yozuvchi oldidagi zaruratga aylandi. Bu davr yozuvchilari to’la ma’noda A.Qodiriy, Cho’lpon an’analarini davom ettirish huquqiga ega bo’ldilar. Yirik adabiyotshunos O.Sharafiddinovning 70 – yillar ijodkorlari haqida aytgan quyidagi fikrlarini 90- yillar ovlodiga ham tatbiq etish mumkin. “Hali hech qachon yosh ijodkorlar adabiyot maydoniga bugungidek zich saflar bilan, shaxdam qadamlar bilan kirib kelmagan”. Mana shunday ijtimoiy, ma’naviy, adabiy muhit G’Hotam, X.Do’stmuhammad, N.Eshonqul, Sh.Bo’tayev, Sh.Hamro, S.O’nar, N.Norqobilov, A.Yo’ldoshev, Q.Norqobilov, S.Vafo, i.Sulton, U.Abduvahob kabi o’ziga xos ijodkorlarni yuzaga chiqardi.
90 – yillar hikoyalarining aksariyat qismi XIX – XX asrlarda o’zbek xalqi boshiga tushgan istilochilik, muatamlakachilikni, totalitar tuzum mohiyatini ochishga, tahlil etishga qaratildi.
Real voqealar, real shaxslar asosida milliy xarakterning o’ziga xos badiiy talqinlari yaratilgan 90 – yillarda bunday xususiyatlarni o’zida mujassam etgan hikoyalar ko’plab uchraydi.
N.Eshonqulning “Istilo”¹ asarida psixologik tasvir etakchilik qildi. Asar qahramoning nomi “U” tarzida uchinchi shaxs tomonidan ifoda etiladi. Qahramonni shu tarzda nomlash, bir obraz timsolida istilo tufayli tubanlik sari ketayotgan butun bir millat hayotini qamrab olish imkonini beradi. Bu urinda yozuvchi tarixiy voqealarni timsoliy obrazlarda ifodalashdek yol toptanini ham ta’kidlab o’tish lozim. Shu bilan birga, N.Eshonqul milliy erksizlikni, millat fojeasini shaxs fojeasida deb uqtiradi. Milliy tanazzul bosqichma-bosqich, “Istilo” qahramoni (U) xarakterdagi o’zgarishlarni badiiy-psixologik tahlil qilish orqali ochiladi.
Hikoya muqaddimasida qahramon tubanlik va jirkanch vaziyatda tasvirlanadi: “U o’zi ham bilmaydigan qandaydir jinko’chadan o’tarkan, ufunat anqib turgan yashil toshxovuzdan qonib suv ichib olgandi. U iflos va badbuy narsalarga ko’nikib qolgandi. Kechalari bilan yegulik izlab, axlat unqurlarini titib yurar, agar sasiy boshlagan bulsa ham yegulik topilsa, o’ylab o’tirmay paqqos tushirar, bundan xatto vujudida lazzat tuyar edi”¹. Sharq xalqlari, jumladan, o’zbek millati tabiatan poklikka, ozodalikka intilib kelardi. Sharq falsafasida nafsi ammoraga qul bo’lish o’taketgan tubanlik hisoblanadi. Nafsning hukmdoriga aylangan shaxs komil hisoblanadi, ulug’lanadi. “Istilo” qahramoni nafsning tuban xohishiga qul bo’lib, hatto bundan “vujudi lazzat tuyar ekan”,ushbu holat uning xarakterida tubanlashuv jarayoni boshlanayotganidan darak beradi. Ammo qahramonda yuz bergan bunday o’zgarishning sababi aniq, uni butun boshli mustamlakachilik mashinasi ta’qib ostiga olgan. O’zi xoxlagandek yashashga, o’z istagicha faoliyat ko’rsatishga yo’l bermaydi. Doimiy ta’qib va o’lim vahimasi qahramonni shu kuyga slogan. Shunga qaramasdan, u hamon “ bepoyin va ozod osmonni, har xil shaklda ko’k yuzida suzib yurgan bulutlarni, emin-erkin uchib uchib yuragn qushlarni” sevish tuyg’usidan tamomila mahrum bo’lganicha yo’q. eng muhimi, u asosiy insoniy fazilat- xotirasidan ajralmagan, manqurtga aylanmagan. Mustamlakachi quzg’unlarning dahshatli ta’qiblaridan charchagan qahramon shunday o’ylarni boshidan kechiradi. “qanday baxtli edim, tinchgina yashab yuruvdim. Birovlarga yomonlik ham qilmagan edim, qo’lim ochiq edi. Do’stlarim ko’p edi. Qani ular?”² hikoya voqealari qayerda kechgani, qahramonning kim yoki qaysi millatga mansubligi asarda ochiq aytilmaydi. Qahramonning o’ylari orqali berilgan xarakter chizgisi uning bevosita o’zbek millatiga mansub ekanini ko’rsatadi. Qo’li ochiqlik, birovga besabab yomonlik qilmaslik, oila va qarindosh-urug’lar qurshovida tinchgina yashashni sevish – ko’proq o’zbekning xarakteriga xos bo’lishi mumkin. Yozuvchi xuddi mana shu millat xarakteriga xos xususiyatlarda fojianing, tubanlashuvning chuqur ildizlarini ko’radi. Sababi – istilochilar bunday o’ylamaydi. Bunday xarakterdagi odamlar istilochi bo’la olmaydi.
Hikoyada tasvirlanishicha, ta’qib kunlaridan birida u istilochilarning o’zaro suhbatlarini eshitib qoladi: “Bu yerda hech qanday kuch – qudartning yoki yovuz bo’lishning ham keragi yo’q, - deydi istilochilarning biri. Men shaxsan qirg’inlarga qarshiman. Qatl etish – o’rta asr usuli. Bugungi madaniy dunyo insonparvar tuzumni yoqtiradi. Insonparvarlik barcha g’oyalarning, shu jumladan, bizning ham tayanchimizdir. Boshqarishni takomillashtirish kerak xolos. Nazorat qanchalik kuchli bo’lsa, hokimiyat shunchalik kuchli bo’ladi. Jamiyatning har bir kishisida nazorat tuyg’usini singdirish kerak. Nazorat tuyg’usi fuqaro qalbidagi hokimyatning qiyofasidir. Xullas, birinchi fuqaro ikkinchi ta’qib qiladi, ya’ni nazorat qiladi. Ikkinchi, uchinchi ta’qib qilish hokimiyat uchun xavfli bo’lgan fitna va ko’poruvning oldini olish uchun zarur. Mening loyihamda hatto ota bolasini, bola otasini ta’qib qilish huquqi beriladi”¹.
Ushbu fikrlar general-gubernator Kurajetskiyning hukmronlim qilish uchun mustamlaka xalqlarini o’zligidan, imon – e’tiqodidan ayirish kerak, degan gaplarini esga soladi.
Qahramonni bobosi va itasini g’ayriinsoniy usul bilan atayin yosh bolalar oldida qatl etishadi. Toki bosh chanog’i ochilib, ichiga zohiriy shakllarni qamamagunlaricha bobo ham ota ham o’zligini yo’qotmaydi. O’zini bardam mardlarcha tutadi. Ochofat insonlar miyasini kemira boshlagach, yovqur ajdodlarning-da irodasi sinadi. Ular o’lim yo’lini topmaydilar. Bu “Tomosha”ga guvoh bo’lgan qahramon o’n ikki yoshda edi. O’n ikki yoshdagi bolaning sochlari oqarib ketadi. Uning yuragida ta’qib va qo’rquv vahimasi abadiy joy oladi. Lekin shunga qaramay, qahramon qalbida bobosi va otasidan meros o’jarlik hissi butunlay yo’qolmaydi. U g’anim qo’liga tirik tushishdan ko’ra ochlikda, xoru zorlikda o’lim topishni afzal biladi. Ba’zan uning qonida “ajdodlar ruhi” alanga olib, uzun uv tortadi.
Hikoya voqeasining mana shu o’rnida o’zbekning turkiylarning millatning mard va jangavor totemi bo’lgan bo’riga ishora bor. Afsonaviy totem, ya’ni bo’riga ishora orqali muallif o’zbek xalqiga xos yana bir xarakterli xususiyatni – mardlik va jangovorlikni ko’rsatadi.
Bir kuni qahramon anhor buyida tanho o’tirgan g’anim ayolini ko’rib qoladi. Qallig’ini qiynab o’ldirgan g’anim ayolini o’ldirib, o’ch olishni o’zi uchun or – nomus deb biladi. Yana bir marta : “Xiyobonni kesib o’tayotgan sakkiz yoshlardagi g’anim bolasiga duch keladi va uni imlab, daraxtning quyuq joylariga ergashtirib boradi. Uni imo – ishora bilan avrab, shratta sochidan ushlaydi-yu, buynini orqaga ayiradi. Shunda o’ziga tikilib turgan beozor ko’zlarga tikilib titrab ketadi.”¹
Qahramondagi ushbu holat ham suzsiz o’zbekning rahmdilligi, bolajonligi bilan izohlanadi. Yuqori darajadagi insonparvarlik va ma’naviy yuksaklikdan dalolat beradi. Milliy xarakter umuminsoniy darajaga ko’tariladi.
Ayol voqeasidan so’ng ta’qiblar yanada kuchayadi. Oxir – oqibat u hujraga kirganida tutib olinadi. Vahima va o’lim, ta’qib va tazyiq azobidan o’zini, o’zligini yo’qotgan qahramon g’anim tasavvurda qo’zichoqqa aylanadi. Hikoya shunday fojiyaviy yakun topadi: “Qo’zichoq o’zaro tushungandek, ko’zlarini tanqidlik bilan yumib oladi; har damda u ko’zlarini chuchib ochar, lekin hech qanday yo’qligini sezgach, yana barvasta g’animning barmog’ini ochiqib so’rardi”².
“Istilo” qahramonni shaxsiyatida, butun faoliyatida fojiaviylik ustun turadi. Unga xos poklik, raxmdillik, oliyjanoblik, mardlik kabi xususiyatlar sekin – asta qo’rquv va vahimaga, erksizlik va mutelikka o’rnini bo’shatib beradi. Buning asosiy sababi mustamlakachilar ta’qibi. Oqibatda asar qahramoni qiyofasidagi millat o’zligini, o’zining milliy qiyofasini yuqotadi, isyonkor bir qo’zichoqqa aylanadi. Ushbu hikoya tarixiy qimmati bilan birga juda katta ruhiy tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Yozuvchi tarixiy voqealari orqali butun millatga erk va ozodlik g’oyalarini tarannum etadi.
X.Do’stmuhammadning “Mirkomilboyning qazo bo’lgan nomozi”¹ hikoyasida sof realistic uslub ustuvor. Yozuvchi bejiz saravha ostidan “ tarixdan hikoyalar”, degan izohni keltirmagan. Real tarixiy obrazlar, tarixiy voqealar, real tarixiy – milliy xarakterlar yaratilgan. “Istilo” hikoyasida faqat ikki obraz (G’anim va qahramon) ishtirok etgan bo’lsa, X.Do’stmuhammad asarida mustamlaka millat va mustamlakachilarga mansub bir nechta obrazlar ishtirok etadi. Shu yo’l bilan milliy xarakterning ko’plab qirralari ochiladi.
“Istilo” qahramoni kabi Mirkomilboy ham doimiy ta’qib ostida. Biroq, bu ta’qib “Istilo”dagi singari ochiq emas. Shu bilan birga ikkiyoqlama. Bir tomondan, uni chor mustamlakachi amaldorlar turli yo’llar bilan ta’qib etsalar, boshqa yoqdan o’z millatdoshlari ta’qib etadilar. Yozuvchi talqinida umummilliy xarakterga xos salbiy jihatlar Mirkomilboy shaxsini, shu bilan birga millatning o’zligini yemiradigan katta xavf.
Mirkomilboy tabiatan o’ta rostgo’y odam. Shu bois ham “u jinni suyganga ham, suymaganga ham dilidagini ayamay aytadi”. Uning xarakteridagi rostgo’ylik bilan birga soddalik ham bor. Muallif Mirkomilboydagi bu xususiyatni shunday tasvirlaydi: “Surishtirib kelganda Mirkomilboy kimdan, nimani sir tutgan o’zi!.. quv yoki makkor bo’lganida rahmatli otasining Makka va Madinada takya qurdirish niyatida o’ttiz ming tillo vasiyat qilib qoldirganini uezd hokimiga aytarmidi?! Soyasidan cho’chisa, hatto o’z pushti kamaridan bo’lgan o’g’il – qizlaridan hadik – xavotirda yashasa, yeti yoy begona, buning ustiga g’ayriddin Iskandarni (1901-1911 yil Orskdan kelib Mirkomolboyga go’mashtalik qilgan Aleksandr Timofeev – muallif izohi) o’ziga gumashta qilib olarmidi1?”² Mirkomilboy harakterdagi yana bir o’ziga xoslik uning adolatparvarlikda ko’rinadi. U to’grilik, adolat yo’lida o’zining miskin millatdoshini ham ayamaydi. Ko’sak o’g’irlab kelayotgan ishchining ayamay tarsakilab yuboradi. Yaqin maslahatgo’yi Yoqubxo’janing e’tiroziga javoban: “Jo’jabirday jon bo’lsa oilasini o’g’rilik orqasidan boqqani ma’qulmi?!” deydi. Mirkomilboyning tavsiyasi bilan qozilik lavozimiga ega bo’lgan temirhoji unga hadya sifatida zarbop to’n keltirganida, “Xushomadni bandaga emas, xudoga qilinglar!” deya keskin gapiradi. Yoqubxo’ja aytmoqchi: “To’g’ri gapni gapiraman deb dushman orttiradi”.
Haqiqatdan bunday fel – atvoridan Mirkomilboyning o’zi ham ba’zan ruhiy, bazan zohiriy iztirob kechadi. Lekin uning xulosasi shunday: “Tabiatidagi kajbahslikdan qutulish fursati jon chiqar vaqtida qoldi.”¹
Rosg’ylik, adolatparvarlik, dangallik kabi xususiyatlar har qanday zamonda, har qanday jamiyatda ham odamlar tomonidan ijobiy qabul qilinavermagan. Aksincha, oqsuyaklar, mansabdorlar, sarmoyadorlar davrasida manfaat har qanday haq so’zdan ustun turgan.
Yoqubho’janing “dushman orttirish” haqidagi bashorati Mirkomilboy yashayotgan jamiyatga qisqa ham lo’nda tavsifnoma. Mirkomilboy hayotining fojiali tugashiga nozik ishora. Muallif Mirkomilboy xarakteriga xos ushbu jihatlarni tasvirlab kelib, keyin uning qanday buyuk maqsad sari intilayotgani haqida so’z yuritadi.
Mirkomilboy yurtdoshlari orasida eng katta sarmoyador. Shu bilan birga qo’li ochiq. O’ris mustamlakachilarining nima maqsadda kelishganini, ahvol shunday bo’laversa, o’zbekning kelajakda qnaday fpjialar kutayotganini juda yaxshi biladi. Imkon qadar yangi zamon shiddatidan artda qolmaslikka,millatdoshlarini ham shunday ogoh etishga imkon qadar ularga yordam berishga intiladi. Asar boshida tabiatan soda deb ta’riflangan Mirkomilboy
Istilochilar bilan munosabatda o’z tabiatiga zid yo’ldan. O’ris amaldorlariga quvlik qiladi: “Mirkomilboy o’rischani chala yarim gapirar, uncha – buncha tushunsa-da, o’zining bu tildan mutlaqo bexabardek tutar, shu “hiylasi” ayrim o’rinlarda ish berib qolar edi”, deb yozadi bu haqda muallif.² Biz Mirkomilboyning o’z millatdoshlari bilan munosabatida biror marta “quv” yoki “hiylagar” qiyofasida ko’rmaymiz. Demak, Mirkomilboyning “quv”ligini uning xarakterdagi suniy bir xususiyat. Shu bilan birga ma’lum bir maqsadga, ya’ni mustamlakachilar bilan zimdan kurashishga, aniqrog’I, millat manfaatiga qaratilgan.
Mirkomilboy yurtdoshlari ichida birinchi bo’lib zavod qurishga bel bog’laydi. Kasalxona, masjid, hammom ochmoqchi bo’ladi. Bu harakati ostida ham millat anfaati turadi. Ya’ni, “hamyurtlari joniga oro kirish, ularni o’ris istibdodidan himoyalash” – boyning asl maqsadi. Ayniqsa, mardikor voqeasiga munosabatda Mirkomilboyning millatparvarlik qiyofasi yorqin nomoyon bo’ladi. Skobelevda harbiy hokim huzurida kechgan mana bu suhbat fikrimizga dalil:

• 
  Andijondan qancha mardikor olasiz? – suradi u (Mirkomilboy) gapni cho’zmay.
  
• 
  Nima edi? – o’smoqchiladi muovin.
  
• 
  Barining haqini to’laymiz! Bizning yigitlar Rossiyani O’rmonlarida jon saqlab yasholmaydi. Sovuq!..
  

Muovini rangi gezardi.

• 
  O’ – o’!.. davlatingiz shunchalik ziyodami?.. – deb yubordi intikib
  
• 
  Borini beraman. To’laymiz, lekin birorta farzandimizni junatmaymiz!..¹
  

Yuqorida keltirilgan voqealarning barchasi hikoyada boyning xotirasi tarzida beriladi. Shu yo’l bilan yana bir xarakterli xususiyat, aniqrog’I, millat fojiasining sababi ochiladi. Mirkomilboyning butun faoliyati millatdoshlarining manfaatiga qaratilgan. U o’z millatining boylariga qarz beradi, kambag’allari uchun zavod, hammom, kasalxona quradi. Chor hukumati tomonidan mardikorga olinayotgan o’zbek yigitlarini olib qolish uchun bor dunyosini to’kib soladi. Biroq, shuncha xizmatlari evaziga millatdoshlaridan faqat ta’nayu dashnomlar, g’iydatu yuqotishlar oladi,xolos.
Ubaydulla junfurushning uyida berilgan ziyofat tasvirida g’iybatning psixologik qiyofasi chiziladi. Zoxiran qaralganda, ziyofatda yig’ilgan G’ofirjon, Hoshimboy, Nig’matbeklar Mirkomilboyni xurmat qilishadi. Kirib kelganda katta hurmat – e’tibor ko’rsatishadi. Ammo hikoya muallifi ularning fasodlarga to’la ichki dunyosni yuksak mahorat bilan ko’rsatadiki, natijada Mirkomilboy shaxsiyatidagi fojiaviy ulug’vorlik yaqqol namoyon bo’ladi. Mirkomilboy ziyofatga kirib kelgan dastlabki daqiqadayoq : “Derazaga yaqin o’tirgan G’ofirjonning tusi o’zgaradi.” Hoshimboy esa g’iybat eshigini barilla ochadi: “Zakot – farz! Zakotdan bo’yin tovlash benamozlikdan kam bo’lmagan gunohi kabidir!”¹. Bu gap zohiran jamoaga, botinan esa Mirkomilboyga qaratilgan. Bu ayrim og’ziga kuchi yetmaganlarning “Mirkomil ayrim daromadlaridan zakot to’lamaydi” deb tarqatgan g’iybatlariga zohiran ishora. Bir paytlar Mirkomilboyga yoqish uchun o’g’liga Komiljon deb ism quygan Nig’matbek ham unga nisbatan zimdan adovat saqlaydi. G’iybat oloviga o’tin qalaydi. Mirkomilboy zavod qurish masalasida chor amaldori bilan uchrashganida, amaldor undan bu harakatdan kuzlangan maqsadini suraydi. Boy indamagach, “balki obro’ uchundir”, deb o’zicha bashorat qiladi. Qurilayotgan binolarning faqat “sartlarga xizmat qilishini” tushunolmaydi. Mirkomilboy esa uni tushunolmaydi. “Mirkomilboy kasalxonasining talablarini, musulmonu kofirlarning bir hammomda yuvinishi oddiy insoniy odobga to’g’ri kelmasligini” bu “ilonning yog’ini yalagan” amaldorlarga tushuntirolmay xunobi oshadi. Xuddi shu vaziyatda ham Mirkomilboyga o’z millatdoshlari pand beradi. Amaldor unga siyosat bilan o’ynashmaslikni, u haqda o’z haqda o’z yurtdoshlari bergan chaquvlar borligini ishora qiladi. Amaldor – Polkovnik Soshalskiyning ushbu so’zlari Mirkomilboyning atrofdagilarga, u ishongan, yaxshilik qilib jonini azobga quygan millatdoshlariga nisbatan aybnoma bo’lib yangraydi: “E – E, janobi oliylari sartlarg’achi to’rt tanga bersangiz, Mirkomilboy ekanu, o’zining otasini sotadi!”²
Mirkomilboy fojiasini keltirib chiqargan sabablardan yana biri millatning ayrim bolalari manqurtga aylangani deb talqin qilingan. Sho’rolar hokimiyati o’rnatilgach, Mirkomilboy inqilobiy tribunalga topshiriladi. Trobunal vakillaridan biri – rus, biri – o’zbek yigiti. Mirkomilboy g’amxo’rlik qilgan o’sha o’zbek yigitlaridan biri. Boy hadeb o’ziga inqilobiy tribunal chiqargan hukmi ro’kach qilayotgan bu o’zbek yigitidan otini so’raydi:

• 
  Otangning otini bilasanmi?
  
• 
  Otamning otini nima qilasiz surishtirib, baribir otilasiz!..” – javob beradi askar.
  

So’ng Mirkomilboy undan tahorat uchun suv so’raydi. O’zbek askarining: “Nimalar deyapsiz, boy! Buyruq qiladigan davringiz o’tdi. Endi po’pisangiz ketmaydi. Tahoratni “ashayoqda” qilasiz” degan gaplaridan bir chetda tamaki chekib o’tirgan g’ayridin – o’ris yigit tutoqib ketadi. Bu manqurt bolaga: “Odamning bolasimisan, mol?! O’zingning sarting bo’lsa, musulmon bo’lsalaring, oxirgi iltimosni bajarsang o’lib qolasanmi, enag’ar,” – deb baqiradi. “Xo’jasi” bergan bu dashnomdan “askarcha” qo’rqib yerga o’tirib qolayozdi. Mirkomilboy beixtiyor “Nahotki?” deya pichirladi. Bu bir kalimaning ostida boyning barcha alam va iztiroblari mujassam edi. Muallif bularning hammasini shu bir so’zga yuklaydi. Hikoya oxirida ikki rakat nomozini o’qib ulgurmagan Mirkomilboyga qarata: “Bosar – tusarini yo’qotgan o’zbek askarcha ustma – ust epki bosayotgan edi…”¹
Hikoyada Mirkomilboy obrazi garchand tarixiy shaxs sifatida berilgan bo’lsa ham, chor istilosi va oktyabr to’ntarishi sabab tanazzulga uchragan millat ramzi. Yozuvchi talqinida xalol, adolatpesha, to’g’riso’z, ishbilarmon, millat ravnaqi uchun kurashuvchi, yurtparvar Mirkomilboyni (ya’ni millatni) fojiaga olib kelgan narsa zohiran mayday bo’lib ko’rinadigan hasad, g’iybat, chaqimchilik, manqurtlik illatlarini ko’payib ketishidir. Mustamlakaning boisi ham dushmanning zo’rligi, ayyor yoki quvligi emas, millatning ichidan yemirgan ichki nizodir. Eng asosiysi, iymondan, sharqona axloqdan judo bo’lish. Nazar Eshonqulning “Istilo” asarida millar fojiasiga sabab qilib shaxs fojiasi ko’rsatilgan bo’lsa, “Mirkomilboyning qazo bo’lgan nomozi” xikoyasida esa jamiyat fojiasi millat fojiasi sifatida talqin etiladi. “Istilo” hikoyasi so’ngida o’zbek millati kelajagi bir haqsiz qo’zichoqqa qolgan bo’lsa, X.Do’stmuhammadning asarida ona – otasining kimligini unutgan, ruhan, qalban mute, manqurtga aylangan “askarcha”ga qoladi. Har ikki hikoyaning fojiyaviy yakuni bugungi avlodni hushyorlikka chaqiradi.
G’.Hotamovning “O’yi kuygan odam”¹ hikoyasining dastlabki satrlari bilanoq e’tiborimizni tortadi: “Ahmad To’qsabo miqtidan kelgan odam edi, agar otasini itday xor qilib o’ldirib, boz ustiga uyini ham yoqib yubormaganlarida, ehtimol, u yaroq olib toqqa chiqib ketmagan bo’larmidi”, deb boshlanadi hikoya. Ota – ona, qarindosh – urug’, mol – mulk uchun kurash bir qarashda umuminsoniy hodisa. Biroq kurashga kiradigan kuch xarakteriga qarab, uning milliy tabiati belgilanadi. Ma’lumki, oktyabr to’ntarishi qonli voqealarga sabab bo’lgan. Odamlar kuygan so’yilgan. Shaxaru qishloqlar yondirilgan. Ayniqsa, Qo’qon muxtoriyatining qonga botirilishi milliy ozodlik harakatini kuchaytirib yuborgan. Hikoyada bu voqealar personaj tilidan shunday tasvirlanadi: “ Chunki yov qon tuka boshlagach, To’qsaboga o’xshaganlar bashoratini qo’liga olib: “ qonga – qon, jonga – jon “ deya kurashga otlangan.” Bu o’rinda muallif o’zbek milliy xarakteriga xos qasos hissiga asosiy e’tiborni qaratgan. Hikoyada butun honumonidan, otasi-yu mol – mulkidan judo qilingan To’qsaboga nisbat “Yaralangan sher” iborasi qo’llanadi. Yaralangan sherning alami daxshatli bo’ladi. Asarda uning xarakteriga xos jihatlari shunday ochiladi: “Ahmad qoramag’izdan kelgan yigit edi. Qora bosgan chr devorga ko’zi tushib, battar chuykanib ketdi. Shartta to’dani yorib chiqdi-da, otiga qamchi bosdi”².
Ahmad To’qsabo ham Mirkomilboy yoki “Istilo”hikoyasi qahramonidek daxshatli mustamlaka mashinasi oldida dosh bera olmaydi. Bu achchiq xaqiqatni uning o’zi ham yaxshi anglaydi: “Bu kasofatlarning dastidan endi bizga kun yo’q ekan-da,” deb kuyunadi.
Qizillarning omonlik berish haqidagi masalasida Ahmad To’qsaboning o’z millatdoshlariga nisbatan ancha ko’zi ochiq ekani ko’rinadi. Bu avlodga ishongan safdoshi Azam chapaqayga: “Hoy, Azam, bu omonlik deganiga ko’p ishonma. Bu sen bilan menga quyilgan tuzoq. Aldab domiga ilintirishsa, teringa somon tiqishadi”, deydi.¹
Chapaqay bilganidan qolmaydi, o’zbekka xos o’zbilarmonlik yana falokatga yetaklab keladi. Azam chapaqayni onasining ko’zi oldida ko’kragidan otishadi.
Hikoyada qizillarning malayiga aylangan Egamqul obrazi bizga “Istilo” degan “qo’zichoq”ni, “Mirkomilboyning qazo bo’lgan nomozi” dagi “askarcha”ni eslatadi. Shu o’rinda uch milliy fojiamiz haqidagi qarashlari bir nuqtada tutashadi Bu qarashlari “Millat vakillari tabiatidagi qurquv alal – oqiba hiyonatga, mutelik va qullikka olib keladi”, degan falsafa mujassam. Xalq orasida “o’zingdan ko’r, fe’lingdan ko’r” degan hikmat yuradi. Inson neki qilsa, o’ziga o’zi qiladi. Qilmishiga yarasha jazo tortadi. Mana shu hikmat har uchala hikoyada millatga nisbatan qo’llanadi. Millat tabiatidagi ayrim nopoklashuv – bu, fojia ekani ta’kidlangan.
“Mirkomilboyning qazo bo’lgan nomozi” hikoyasida Mirkomilboyning tarixiy shaxs, umumturk birligi uchun kurashchi, shu yulda shaxid bo’lgan Anvar poshsho bilan muloqoti berilgan:

• 
  Turkistondagi ulmulki qo’yibring, Mirkomil soyim, bizim yurtida qolabilursingiz, - degan edi Anvar poshsho.
  
• 
  Men bu yerda qolsam, bolalar-chi, oilamning ahvoli ne kechadi? – deb e’tiroz bildiradi Mirkomil.
  
• 
  Jujiqlardin, nasllardin-da qayg’urmang, soyim, inshoolloh ularni-da bu yerda ko’chirjakmiz. Ota yurtimiz hurriyat edana qadar bizim Istambulda yashay biluringiz.
  
• 
  Jujiqlarni, nasllarni-da ko’chirib keltiramiz, poshsho hazratlari, - dedi Mirkomil qahratonda qolgan odamday sovuq qotib. – Lekin vatanni qanday opkelamiz? Vatanni ko’chirib bo’lmaydi-ku!..²
  

“Uyi kuygan odam”da ham shunga yaqin sahna bor: “To’qsabo irg’ib o’rnidan turdi-da, “Yigitlar! – dedi. – Otning boshini Afg’on sari buringiz!”. U otga mingach, beshotarini yelkasidan olayotib, bir lahza qotib qoldi. Shundagina yerda yotgan rumolchaga mening ham ko’zim tushdi, To’qsabo uni tashlab ketishini istamasligini bilganim vajidan tushib olmoq niyatida chog’langan zahotim: “Yo’ldan qolmang, birodar”, dedi u. so’ng garcha ro’molchani uzalib olish mumkin bo’lsa-da, allanechuk xotirjam holda otdan tushadi. Ro’molchani olib, tag’in otga minishga chog’langan mahali dushman shunday qoq biqinidan naq o’n qadamcha naridan chiqib kela boshladi.”²
Ahmad To’qsabo ushbu holati Gogolning Taras Bulba obrazini yodimizga soladi. Umuminsoniy nuqtai nazardan qiyos etganimizda, Ahmad To’qsabo shaxsiyati ulug’vorroq ekaniga amin bo’lamiz. To’g’ri, Taras bBulba ham dushmanga trubkasini qoldirmaslik uchun otdan tushadi va halok bo’ladi. Biroq u jonini tikkan narsa Ahmad To’qsabo jonini tikkan narsa oldida juda siyqa ko’rinadi. Taras Bulba bu bilan bor-yug’i dushmanga nafratini izhor etgan edi. U dushmanga “Trubkamni qoldirmayman”, - der ekan, buning oqibatida o’lim topishini hayoliga ham keltirmaydi. Ahmad To’qsabo esa, ro’molcha timsolidagi Vatan uchun o’limning ko’ziga xotirjam qaraydi. Ongli ravishda o’lim sari boradi. Vatandan ayro yashashdan ko’ra o’limni afzal ko’radi. Mirkomilboyning Anvar poshshoga “Vatanni ko’chirib bo’lmaydi-ku!”, degan gapi Ahmad To’qsaboning vatan tuprog’ida o’l ishni barcha narsadan afzal bilishi har ikki hikoyaning kulminatsion nuqtasi desak, xatto bo’lmaydi. Hatto “Istilo” qahramon ham har qanday ta’qibu xorliklarga qaramay, vatanni tashlab ketmaydi. Ruhi tanidan ajralguncha Vatanda qoladi. Ushbu jihat, ya’ni har qanday vaziyatda ham Vatan tuprog’iga sodiq qolish, o’zbek millati xarakteriga xos tipik xususiyatdir. Shoh Bobur, shoir Furqatlar iztirobini kuylab, ularning she’riyati ruhida tarbiya topgan Mirkomilboylar, Ahmad To’qsabolar hech qachon vatanni tashlab ketmas edilar. Demak, milliy qahramonlarning shu yo’sinda yaratilishi tarixiy haqiqatga monand keladi.
Jahon falsafasi va adabiyotshunosligida xarakter va badiiy xarakter muammosi qadimdan o’rganilib kelinadi. Shu nuqtai nazardan badiiy xarakter ijodkor estetik ideali va dunyoqarashining yozuvchi ijodiy metodi va real hayotning sintezi hosilasidir.
Milliy xarakter esa umuminsoniy xarakterni to’ldiruvchi va shu bilan birga unga xos xususiyatlarni o’zida mujassam etuvchi g’oyatda keng tushunchadir. Badiiy asar xalqchillligini ta’min etish, adabiy qahramonda milliy psixologik, vatanparvarlik, millat kelajagi uchun kurash tuyg’ularini badiiy ifodalash, yozuvchi ijtimoiy pozitsiyasining milliy bo’lishi, qahramon ichki dunyosi va badiiy uslubdagi o’ziga xoslik milliy harakterning yetakchi xususiyatlari hisoblanadi. XX asr o’zbek adabiyotining dastlabki namunalaridayoq tom ma’nodagi milliy qahramonlar yaratilgan. A.Qodiriy, A.Cho’lpon kabi adiblar ijodi fikrimiz isboti bo’la oladi. Qatag’on davrida 80-yillarning oxiriga qadar o’zbek adabiyoti kommunistik mafkura tazyiqi ostida ezildi. Ammo shunga qaramasdan, eng iste’dodli o’zbek adiblari asarlarida milliylikdan holi bo’lmagan xarakterlar ko’zga tashlanadi. Bu dalil ilmiy yo’nalish imkoniyatlari doimo yuqori bo’lib kelganini ko’rsatadi.
80-yillarning so’ngidan boshlab, adabiyotda milliy harakterlar yaratish hayotiy zaruratga aylandi. Natijada yangi yo’nalishdagi ijodkorlar avlodi, yangi bir adabiyot shakllanish bosqichiga kirdi.
Xullas, istiqlol davriga kelib, tarixiy qahramonlarning real qiyofasi yaratildi. Yozuvchilar yaqin o’tga tarixga murojaat qilishlaridan ikki maqsad ko’zga yaqqol tashlanadi. Birinchidan, sho’ro davri adabiyotida aynan sho’rolar siyosatiga qarshi kurashgan, mustaqillik yo’lida jon bergan milliy qahramonlar obrazini yaratish imkoniyati yo’q edi. Mustaqillik davrida bu vazifa tarixiy zaruratga aylandi. Ikkinchidan, mustaqillik davri kishisini shakllantirish uchun eng avvalo, mustamlaka siyosatining asl mohiyatini ochish lozim edi. Har doimgidek, bu borada adabiyot yetakchilik qiladi.