Mundarija: Kirish. I bob. Vatanparvarlik tuyg’usi haqida tushuncha

II BOB. Bolalarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda maktabgacha ta’lim tashkilotining o’rni.
2.1. Vatanga muhabbat tuyg’usini shakllantirishda oila va maktabgacha ta’lim tashkilotining o’zaro aloqadorligi.
Oila jamiyatning asosiy ijtimoiy bo'g'ini bo'lib, unda shaxsning axloqiy, ma'naviy, madaniy, jismoniy rivojlanishining asoslari qo'yiladi. Oilada hayotiy yo‘nalish va qadriyatlar, o‘ziga, o‘zgalarga, Vatanga munosabat shakllanmoqda. Oilada bolalar ilk vatanparvarlik saboqlarini oladilar. Jamiyatning axloqiy me'yorlari bola oldida paydo bo'lib, oilaning butun turmush tarzida mujassamlanadi va o'zini tutishning yagona mumkin bo'lgan usuli sifatida o'zlashtiriladi. Oilada odatlar, hayot tamoyillari shakllanadi. Oiladagi munosabatlar qanday quriladi, qanday qadriyatlar va manfaatlar birinchi o'rinda turadi, bu bolalar qanday ulg'ayishi, ularning taqdiri qanday rivojlanishiga bog'liq.
Bolaning shaxsiyatini shakllantirishda oila katta tarbiyaviy ta'sir ko'rsatadi. Oila inson hayotidagi birinchi ijtimoiy bosqichdir. Erta bolalikdan u bolaning ongini, irodasini, his-tuyg'ularini boshqaradi. Ota-onalarning rahbarligida bolalar o'zlarining birinchi hayotiy tajribasini, jamiyatdagi hayotiy ko'nikma va qobiliyatlarini egallaydilar. Shu bilan birga, bolalarga eng kuchli ta'sir ko'rsatadigan ota-onalar - birinchi tarbiyachilardir. Tug'ilganning birinchi kunlaridan boshlab, bola hali ham yordamsiz va oddiy parvarishga muhtoj bo'lganida, u ota-ona intonatsiyasini o'rganadi, oiladagi hissiy muhitni idrok etadi, tinglashni va eshitishni, mehrga javob berishni, go'zallikni qadrlashni o'rganadi. Bola o'zining birinchi hayotiy saboqlarini oilada oladi. Farzand uchun umumiy oilaning kundalik quvonch va qayg'ulari, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklari mehr-oqibat va sezgirlikni, odamlarga nisbatan g'amxo'rlikni keltirib chiqaradigan manba ekanligi azaldan ma'lum. Oila bolaga yaxshilik va yomonlik, axloq normalari, yotoqxona qoidalari, birinchi mehnat ko'nikmalari haqida birinchi g'oyalarni beradi. Insonning hayotiy rejalari, ideallari aynan oilada shakllanadi. Bolalar o'sib ulg'aygan oilaviy sharoit ularning butun hayotida iz qoldiradi va hatto ularning taqdirini oldindan belgilab beradi.
Barkamol farzandlar , oilaning tarbiyaviy va ijtimoiy rolini bajarishda fuqaroliy ma’suliyatini oshirish lozim. Oilani, onalar va bolalarni muhofaza etishning kuchli ijtimoiy tizimini yaratish va amalga oshirish zarur.
1 Oilada sog‘lom farzandlarni voyaga yetkazishda oila byudjetini to‘g‘ri taqsimlash va oiladagi bolalarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish kata ahmiyatga ega. Oilaning moddiy farovonligi bolalar sog‘lig‘i va ularning sog‘lom turmush tarzida o‘z aksini topadi.
2. Ovqatlanish sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning muhim omilidir. Ovqatlanish bizning hududimiz sharoitida g‘oyat kata o‘rin tutadi. Chunki vitaminlar yetishmaydigan, kimyoviy tarkibi past, sifatsiz ovqatlarni iste’mol qilish, ularning miqdori jihatidan ham nomunosibligi aholi salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
3. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish kishilarni, ayniqsa yosh avlodni sog‘lom barkamol bo‘lib vochga yetishiga, salomatligini mustahkam, ruhiyatini yaxshilashga olib kelishidan tashqari, kishilarda hayotda to‘laroq va faolroq ishtirok etishga, o‘zlarining bo‘sh vaqtidan unumli, yaxshi foylana bilishiga ham imkon beradi, ijtimoiy faollikning boshqa shakllari rivojlanib borishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Oilaviy munosabatlar madaniyati takomillashgan oilalardagina sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga imkoniyat tug‘iladi. Sog‘lom turmush tarzi jismonan sog‘lom aqlan barkamol yangi avlodni shakllantirishni, mehnat qilish, dam olish va ijtimoiy faoliyat ko‘rsatishga yordam beruvchi oqilona hayot tarzini tashkil etishni ifodalaydi. Sog‘lom turmush tarzi aholining farovonlik darajasini oshirish, sog‘liqni saqlash va maishiy xizmatni yaxshilash, demografik jarayonlarni maqbul holatga keltirish, ommaning ma’naviy madaniyati, ongliligi, axloqiy jihatdan tarbiyalanganligini o‘sib bori shva ijtimoiy mehnatdagi faolligi bilan belgiladi. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish uy-joy sharoitini yaxshilash, oila byudjetini to‘g‘ri taqsimlashni, to‘g‘ri va sifatli ovqatlanishni, spirtli ichimliklar, giyohvandlik, chekishni qat’iyan mann etishni, muntazam ravishgda jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishni, sanitariya-gigiena qoidalariga to‘la rioya qilishni, ma’naviy boy, sog‘lom intillektual egasi bo‘lishni talab qiladi. Oilani moddiy imkoniyatlarini yaratish, ota-onalarning ongliligi, ma’naviyatini boyitish sog‘lom turmush tarzini shakllantirish imkoniyatini tug‘diradi. Sog‘lom turmush tarzi esa farzandlarni jismonan sog‘lom, ma’nan boy qilib o‘stirishga imkoniyat yaratadi. Boshqa xalqlar qatori o‘zbek oilalari ham milliy tarbiya an’analariga boy. Ularni tiklab, boyitib, zamonaviylashtirib, maktab tarbiyasi bilan uyg‘unlashtirish nafaqat har bir oila, balki butun O‘zbekiston ijtimoiyma’naviy hayotini boyitishga xizmat qiladi. Mustaqil O‘zbekiston Konstitutsiyasida ota-onaning bola tarbiyasi uchun davlat oldidagi javobgarliklarining qayd qilinishi, Prezident I.Karimov tomonidan 1998 yilning Oila yili deb e’lon qilinishi ota-onalar, mahallar oldiga qator yangi, milliy istiqloliy talablarni qo‘ymoqda.
Oila – milliy dunyoqarash manbai sifatida o‘quvchilarda milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Tarixda o‘g‘il-qizlar o‘z ota-onalaridan o‘zlashtirgan dunyoqarashni sintez qilib, o‘z oilaviy dunyoqarashlariga aylantirganlar. Bu farzandlarining milliy dunyoqarashlariga shakl, mazmun berib, meros tarzida o‘tib keldi. Dunyoqarashning birligi – milliyligi tufayli avlodlar orasida hamfikrlilik, o‘zaro ishonch, izzat, maqsad, birligi, samimiylik tantana qilar edi. Oila o‘g‘il-qizlarda milliy fe’l-atvor, husni xulq tarbiyasi manbai bo‘lib keldi. Ota-onalar har kuni, har soatda o‘zlari bilib-bilmagan holda tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatib, bolalariga hatti-harakatlar, yurish-turish, so‘zlash, kulish, ovqat yeyish, yuvinish, muomala qilish, mezbon va mehmon munosabati me’yorlarini singdirib kelmoqdalar. Ayniqsa, o‘g‘ilni otalikka, qizni-onalikka, uy bekaligiga tayyorlash milliy tarbiyadagi ikki yo‘nalish-o‘g‘il va qiz bolalar tarbiyasi mavjudligini ko‘rsatadi. Maktabda ham anna shu xususiyat saqlanishi va rivojlantirilishi kerak. Ota-ona obro‘si milliy tarbiyaning asosidir. Aynan shu omil orqali ular farzndlarining ongiga, xulq-atforiga ma’naviy ta’sir qiladilar. Ota-ona obro‘si o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan ne’mat emas. U ota-onaning bola tarbiyasi bilan maxsus shug‘ullanayotganligi yoki shug‘ullanmayotganliklari bilan belgilanadi. Sobiq sho‘ro davrining 80 yillarida otalar tomonidan ushbu yo‘nalishdagi tarbiyachilik vazifalari qoniqarli bajarilmas edi. O‘tkazilgan tadqiqotlar sobiq ittifoqda har bir 9-bolaning otasizligi va umuman otalarning farzand tarbiyasiga bir kunda 8 daqiqagina vaqt ajratganligini ko‘rsatgan edi. Ota-ona obro‘sini ularning farzandlari shaxsi bilan qiziqishlari o‘quvchi farzandlarining rivojlana borayotgan ehtiyojlarini o‘rganib, boshqarib, qondirib borishlari oshiradi. Olib borgan kuzatuvlarimiz hayotda ota-onaning tarbiyachilar sifatidagi obro‘larini tushiruvchi sabablar mavjudligini ko‘rsatdi.
Bular:
ota-onaning o‘zlarining bolalarining boquvchilari sifatida anglab, tarbiyachi axloqsiz turmush tarzi;
- oilalarda uchrovchi axloqsiz turmush tarzi; - ota-onaning bolalarga aytgan so‘zlari, pand-nasihat qilaverishlari, farzandlar bilan asosan buyruq, hukm orqali gapirishlari; - ota-onaning o‘quvchi farzandlarining hayoti, qiziqishlariga e’tiborsizliklari, ularga vaqt va diqqat ajratmasliklari, o‘quvchilarni oila yumushlariga jalb qilmaslik (ayniqsa o‘smirlar o‘zlariga nisbatan beparvolikdan qattiq iztirob chekadilar. Natijada ota-ona va o‘smir orasida sovuq munosabatlarining paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi);
- o‘quvchi-farzandlar bilan munosabatda ularning yosh xususiyatlarini bilmaslik (boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ota-onaning qarashlariga, fe’latvorlariga taqlid qilib keladilar. Ana shuning uchun ham xalqimizda ularni «shirin» deyishadi. O‘smirlik davri boshlangaya, bolada keskin o‘zgarisho‘tmish davri boshlanadi. Ota-onalar va bolalar orasidagi ziddiyatlarning asosiy qismi shu davrga to‘g‘ri kelishining boisi ham shundadir. Ota - onaning o‘z farzandlariga xos yosh xususiyatlarini bilmasliklarining oqibati bolalarni – o‘smirlarning ota-onadan (ko‘pchilik hollarda otadan) qalban uzoqlashuviga olib keladi);
- ota-onaning o‘zlarining farzandlari uchun har kun, har soat, har daqiqada shaxsiy namuna ekanliklarini anglay bilmasliklari; - o‘quvchi-farzand tarbiyasi uchun bor ma’suliyatni maktabga tashlab, o‘zini soqit qilish; - rag‘batlantirish va jazolashda tarbiyaviy maqsaddan kelib chiqa bilmaslik. - milliy qadriyatlarga hurmat hissini shakllantira bilmaslik, hafsalasizlik; - tan jazosi bilan qo‘rqitish; - ota-onaning farzandlar ko‘z o‘ngida janjal qilib turishlari; 25 - unda oshkora ichkilikbozlik qilinishi, behayo so‘zlar, qarg‘ishlar, so‘kinishlar; - o‘z farzandini «eng yaxshi» deb hisoblash; - «biz qiynalganmiz, bolalarimiz rohat qilsin» deya o‘quvchi farzandlarini erkalatib yuborish yasantirishga hirs qo‘yish yoki buning aksi – «bola qiynalib kata bo‘lsa, ota-onaning, mehnatning hayotning qadriga yetadi» deya ko‘r-ko‘rona qattiqqo‘llik, zarda qilaverish; - o‘quvchi farzandiga va’da berib, bajarmaslik; - maktab bilan ta’lim – tarbiyaviy hamkorlikdan «ish ko‘p, vaqt yo‘q» degan bahona bilan o‘zini chetga olish; - o‘quvchi bolalarni o‘z ajdodlari, shajaralari bilan tanishtirmaslik va hokazo. Bu kamchiliklarni bartaraf qilishda otaning roli hal qiluvchi ahamiyatga ega. Zero «Otaning ochgan yo‘li bor, onaning bichgan to‘ni bor». «Otasi borning unumi bor, onasi borning tikishi bor». «Ota-olamning fikri», «Erta tur, otangni ko‘r, otangdan so‘ng otingni ko‘r», «Otangni ko‘rsang, otdan tush», «Ota bo‘lish oson, otalik qilish qiyin», «Ota – bolaga sinchi», «O‘g‘lingni sevsang, qo‘lingdek ishlat», «Otalar so‘zi xitob bo‘lur, ani yig‘mang kitob bo‘lur». . . Onaning o‘zbek oilasidagi o‘rni alohida, jipslashtiruvchi ahamiyatga ega. Chunki «Onaga bo‘lgan muhabbat-Vatanga bo‘lgan muhabbatning kurmagi», «Onaning ko‘ngli bolada, bolaning ko‘ngli dalada», «Onang o‘gay bo‘lsa, otang o‘zingniki emas
Vatanparvarlik va fuqarolik tamoyillarini tarbiyalash maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalashning eng muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Shaxsning axloqiy fazilatlari asoslarini shakllantirish maktabgacha yoshdagi bolalikdan boshlanadi. Bolalar faoliyatiga rahbarlik qilgan holda, biz, tarbiyachilar, ularda insonda Vatanga muhabbat, mehr-oqibat va boshqalarga hurmat, odamlarning mehnati natijalariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish, ularga imkon qadar ko'proq yordam berishga intilish kabi muhim fazilatlarni shakllantiramiz. mustaqil faoliyatda faollik va tashabbus.Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalashning asosiy vazifalari bolalarda axloqiy tuyg`ularni, ijobiy ko`nikma va xulq-atvor odatlarini shakllantirishdan iborat. Kattalar bilan muloqot qilish jarayonida ularga mehr va muhabbat tuyg'ulari, ularning ko'rsatmalariga muvofiq harakat qilish, ularni rozi qilish, yaqinlarini xafa qiladigan harakatlardan o'zini tiyish istagi tarbiyalanadi. Bola hayajonni boshdan kechiradi, o'zining masxarasidan, nazoratidan qayg'u yoki norozilikni ko'radi, ijobiy ishiga javoban tabassumdan quvonadi, yaqin odamlarning roziligidan zavq oladi. Ta'sirchanlik, hamdardlik, mehribonlik, boshqalarga quvonch hissi maktabgacha yoshdagi bolalik davrida ham shakllanadi. Tuyg'ular bolalarni harakatga undaydi: yordam berish, g'amxo'rlik, e'tibor, xotirjamlik. Biz bolalarda kattalarga hurmat, tengdoshlarga ijobiy munosabat, odatlarga aylanib, xatti-harakatlar normasiga aylangan narsalarga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishni aks ettiruvchi turli xulq-atvor ko'nikmalarini shakllantirishga harakat qilamiz: salomlashish va xayrlashish, minnatdorchilik bildirish odati. xizmat, har qanday narsani o'z o'rniga qo'yish, jamoat joylarida o'zini madaniyatli tutish, xushmuomalalik bilan so'rash. Ularni axloqiy ko'nikmalarga va xulq-atvor odatlariga tarbiyalash orqali biz bolalar tomonidan muayyan xatti-harakatlarning adolatliligi va to'g'riligini tushunishga qaratilgan ko'plab tushuntirish ishlarini olib boramiz. Muayyan misollar bilan biz qanday davom etishni tushuntiramiz. Masalan: "G'amxo'r bolalar - bu o'yinchoqlarga g'amxo'rlik qiladigan, hayvonlarga, o'simliklarga g'amxo'rlik qiladigan, kattalarga yordam beradiganlar", "Yaxshi do'st hech qachon do'stini xafa qilmaydi, unga o'yinchoq beradi, qanday qilib birga o'ynashni kelishib oladi." tushuntirishlar bolalarga umumiy axloqiy tushunchalarni (mehribon, muloyim, adolatli, kamtarin, g'amxo'r va boshqalar) asta-sekin bilishga yordam beradi, bu fikrlashning konkretligi tufayli ular tomonidan darhol tushunilmaydi. Bolalarning axloqiy tarbiyasi ularning butun umri davomida amalga oshadi va ular rivojlanayotgan muhit bola axloqining shakllanishida hal qiluvchi rol o'ynaydi. Bola yovuz, shafqatsiz yoki mehribon bo'lib tug'ilmaydi. U axloqiy fazilatlarni egallashi kerak. Rivojlanayotganda bola turli xil ijtimoiy rollarni bajarishga harakat qiladi, ularning har biri unga turli xil ijtimoiy vazifalarga - talaba, jamoa sardori, do'st, o'g'il yoki qiz va boshqalarga tayyorlanish imkonini beradi. Bu rollarning har biri shakllanishida katta ahamiyatga ega. Ijtimoiy intellektga ega bo'lib, o'zlarining axloqiy fazilatlarini rivojlantirishni o'z ichiga oladi: adolat, sezgirlik, mehribonlik, muloyimlik, g'amxo'rlik va boshqalar. Va chaqaloqning rollari qanchalik xilma-xil bo'lsa, u qanchalik ko'p axloqiy tamoyillar bilan tanishadi va uning shaxsiyati boy bo'ladi. bo'l. Shuning uchun biz bir necha yo'nalishda ishlaymiz: o'qituvchi - o'qituvchi; o'qituvchi bola; o'qituvchi ota-onadir. Maktabgacha yoshdagi bola uchun o'qituvchi ota-onasidan keyingi birinchi shaxs bo'lib, unga jamiyatdagi hayot qoidalarini o'rgatadi, uning dunyoqarashini kengaytiradi, jamiyatdagi odamlar bilan o'zaro munosabatlarini shakllantiradi. Bizning fikrimizcha, bola mini-markazda bo'lganida, xodimlar o'rtasida o'zaro hurmat, mehr va e'tiborni ko'rishi juda muhim, lekin biz bolalarga nisbatan mehribon, g'amxo'r munosabatni ularga nisbatan oqilona talablar bilan uyg'unlashtiramiz, bunda bola o'z faoliyatini oshiradi. xulq-atvor qoidalari bilan shartlanganidek, yaxshiroq ish qilish, yaxshi harakat qilish istagi. Bola rivojlanishining maktabgacha davrida etakchi faoliyat o'yin bo'lib, asta-sekin o'yinlar tufayli bola o'zini jamiyatning bir qismi sifatida anglaydi. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy fazilatlarni shakllantirish uchun biz nafaqat darslardan, balki o'yin va mashqlardan ham foydalanamiz. Bizning bolalar bilan ishlashimiz bolalarning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda, shaxsga yo'naltirilgan yondashuvni amalga oshirishda qurilgan.