Muqaddima

Qon oqish tezligi va qon tomirlarning ko'ndalang kesimi. Aorta va yirik 
arteriyalarda qon oqimi yurak qisqarishlariga qarab o'zgarib turadi. Qon oqimining 
o'rtacha chiziqli tezligi aortada 40 sm/s (7-jadval). Yurakdan otilib chiqadigan qon hajmi 
ortganda, qon oqimining cchiziqli tezligi 100 sm/s dan ham oshib ketishi mumkin. 
Qon oqimining o'rtacha tezligi tomirlarning ko'ndalang kesimiga teskari proporsional 
bo'lganidan (bu tezlik periferik arteriyalarda ancha past, 20-30 sm/s), ayniqsa oxirgi 
arteriya va arteriolalarda juda kamayib ketadi. 
7-jadval 
Odam tomirlar tizimining turli qismlarida qonning hajmi, bosimi va 
qon oqish tezligi 
 
Tomir 
Hajm, ml 
Bosim, mm.s.u. 
Tezlik, sm/s 
Aorta 
100 
100 
40 
Arteriyalar 
300 
100-40 
40-10 
Arteriolalar 
50 
40-30 
10-0,1 
Kapillyarlar 
250 
30-12 
0,1 
Venulalar 
300 
12-10 
0,3 
Venalar 
2200 
10-5 
0,3-0,5 
Kavak vena 
300 
2 
5-20 
Qon oqimining chiziqli tezligi kapillyarlarda 0,03 sm/s dan oz bo'ladi. Qon o'rtacha 
uzunlikdagi kapillyardan (0,75mm) 2,0-2,5 sekundda o'tadi. 
Kapillyarlardan boshlanadigan venoz tomirlar yurakka yaqinlashar ekan, bir-biriga 
qo'shilib, borgan sari yiriklashadi. Ammo ularning umumiy ko'ndalang kesimi yurak 
tomon kichiklashib boradi. Shuning uchun qon oqimining chiziqli tezligi venoz 
tizimning boshida juda kichik, yurakka yaqinlashgan sari oshadi va kavak venalarda 20 
sm/s ni tashkil qiladi. 
ARTERIAL QON BOSIMI 
 
Sistolik, diastolik, puls va o'rtacha bosim. Arteriyalarninf asosiy vazifasi qonning 
kapillyarlardagi uzluksiz harakatini ta'minlash uchun doimiy bosimni hosil qilishdan 
iborat. 
Arteriyalardagi bosim (P) yurakning qisqarishi natijasida arteriyalarga chiqadigan qon 
hajmiga (Q) va mayda arteriyalar, arteriolalar, hamda kapillyarlarda qon oqimiga 
bbo'lgan qarshilikka ® bog'liq. Bu bog'lanish oddiy P = Q x R tenglarna bilan 
ifodalanadi. 
Arteriyalardagi qon bosimi doim bir xilda turmay, o'rtacha bir miqdordan ko'tarilib-
tushib turadi. Qonli usulda qayd qilingan arterial bosim egri chizig'ida bu o'zgarishlar 
uch xil to'lqin shaklida kuzatiladi. 
Birinchi tartibdagi to'lqinlar (puls to'lqinlari) hammadan ko'p bo'lib, yurak 
qisqarishlariga bog'liq (38-rasm). Har bir sistola vaqtida ma'lum miqdordagi qon 
arteriyalarga chiqib, ularning elastik cho'zilishini oshiradi. Qorinchalar sistolasi vaqtida 
aorta va o'pka arteruyasiga keladigan qonning miqdori ketadigan qon miqdoridan ko'p 
bo'ladi. Shuning uchun ularda qon bosimi ko'tariladi. Diastola vaqtida qorinchalardan 

---

149 
arterial tizimga qon chiqishi to'xtaydi. Yirik arteriyalardan qon oqib ketishda davom 
etadi. Arteriyalarning cho'zilishi kamayadi va qon bosimi pasayadi. Sistola natijasida 
arteriyalarda bosimning ko'tarilishi sistolik bosimni ifodalaydi. Diastola vaqtida 
bosimning pasayishi esa diastolik bosimni ifodalaydi. Sistolik bosim bbilan diastolik 
bosim orasidagi farq, ya'ni bosimning o'zgarish amplitudasi puls bosimi, deb ataladi. 
Puls bosimi yurakka yaqin arteriyalarda eng yuqori. Yurakdan uzoqlashgan sari puls 
bosimi pasaya boradi, ya'ni sistolik va diastolik bosimlar orasidagi farq asta-sekin 
kamayadi. Arteriola va kapillyarlarda qon bosimining puls to'lqinlari yo'q. Ularda bosim 
turg'un bo'ladi, sistola va diastola vaqtida o'zgarmaydi. 
Sistolik, diastolik va puls bosimidan tashqari, o'rtacha bosim ham tafovut qilinadi. 
O'rtacha bosim maksimal bosim bilan minimal bosim orasidagi miqdor bo'lib, qonning 
uzluksiz harakat energiyasini ifodalaydi. Markaziy, yirik arteriyada o'rtacha bosim 
diastolik bosim va puls bosimining yarmini yig'indisiga teng: 
P
s 
- P
d 
P 
o'r
= P
d
+
2 
Periferik arteriyalarda o'rtacha bosim diastolik bosim va puls bosimining uchdan biri 
yig'indisiga teng: 
P
s 
- P
d 
P 
o'r
= P
d
+
3 
Yosh odamning ko'tariluvchi aortasida sistolik bosim simob ustunining 120 mm ga 
teng, diastolik bosim esa 80 mm. Bunda puls bosimi 40 mm. s.u., o'rtacha bosim esa
40 mm 
80 mm + = 100 mm sim.ust. ga teng bo'ladi. 
2 
Aortaning ko'krak qafasidagi va qorin bo'shlig'idagi sohalarida bosim sal kamayadi. 
Arteriyalarning oxirgi tarmoqlarida va arteriolalarda esa qon bosimi keskin pasayadi va 
arteriolalarning oxirida 30-35 mm s.u. ni tashkil qiladi. 
Qon bosimining egri chizig'ida puls to'lqinlaridan tashqari, nafas harakatlariga bog'liq 
bo'lgan ikkinchi tartibdagi to'lqinlar ham kuzatiladi. Shuning uchun ularni nafas 
to'lqinlari deyiladi. Nafas olganda bosim pasayadi, nafas chiqarganda esa – ko'tariladi.
Qon bosimining egri chizig'ida ba'zan uchinchi tartibdagi to'lqinlarni kuzatish 
mumkin. Ularning kelib chiqishi uzunchoq miyadagi tomirlarni harakatlantiruvchi 
markaz tonusining o'zgarishiga bog'liq.