Muqaddima

ANALIZATORLAR FAOLIYATINING UMUMIY TAMOYILLARI 
Analizatorlar signallarni qayta ishlash jarayonida ko
‘
z operatsiyalarini bajaradi. Bu 
operatsiyalardan asosiy lari: 1) signallarni topish (aniqlash); 2. signallarni birini- biridan 
ajratish, 3) signallarni o'tkazish va o'zgartirishi; ‗) ma‘lumotlarni kodga solish; 5) 
signallarning u yoki bu xossalarini detektorlash; 6) obrazni tanish. 
l.Signallarni topish. Bu vazifani retseptorlar ba- jaradi. Ba‘zi retseptorlarning 
kipriksimon o
‘
simtalari avtomatik ravishda harakat qihshini ta‘sirlovchini faol holda 
izlash deb baholansa bo`ladi. 
Signallarni farqlash. Yuqorida analizatorlarning adekvat tasirlovchilarga o`ta 
sezgirligi aytib o'tilgan edi. Anahzatorlarning mutlaq sezgirligini. ularni rag‗bat 
kuchidagi farqni aniqlash qobiliyatidan ajratish kerak. 
Analizator ikki rag‘bat kuchida ma‘lum farq bo`lmasa, ularni ajrata olmaydi. 
Masalan, kaftimizda og
‘
irligi 100 g bo`lgan qadoq tosh bor. Qoidagi yukning ogirligi 
oshganini sezish uchun qo
‘
shimcha qo
‘
yilgan toshning og'irligi birinehi yukning (100 g) 
maium qismiga teng bo`lishi kerak. 
Yuk ko'targanda farq sezilarli bo`lishi uchirn ikkinchi massa birinchisidan kamida 3% 
ogir bo`lishi lozim. Demak, biz 100 grammni 103 grammdan ajrata olarniz (200 g ni 206 
grammdan). 
3% farqlash bo‗sag‗asi bo`lib, o'zgarmaydigan ko'rsatkichdir. Bu qonuniyatni Veber 
aniqlagan. 
Signallarni fazoda farqlash analizatoming retseptorlar qatlarnidan boshlanishi 
mumkin. Agar qandaydir ikki ta‘sirot yonma-yon joylashgan ikkita retseptomi 
qo'zg‘atsa, bu ikki ta‘sirot qo‗shilib, bittadek seziladi. Ikkita rag‘batni fazoda farqlash 
uchun ular qo'zg‘atgan retseptorlar o
‘
rtasida kamida bitta qo'zg‘almagan retseptor 
bo`lishi kerak. 
Ikki rag‘batni vaqtda farqlash uchun birinehi rag
‘
bat: chaqirgan nervdagi qo
‘
zg
‘
alish 
ikkinchi rag'bat tomonidan vujudga keltirilgan qo'zg‘alishga qo`shilib ketmasligi kerak. 

---

249 
Demak ikkinchi ta‘sirot paydo qilgan qo‗zg
‘
alishning refxakterligi tugaganidan so
‘
ng 
ta‘sir qilishgina ta‘sirotlarni vaqtida farqlash imkonini beradi. 
3.Signallarni o
‘
tkazish va o
‘
zgartirish. Ta‘sirot retseptor tomonidan qabul qilingan, 
signallarni o
‘
tkazish va qayta ishlab, o
‘
zgartirish jarayoni boshlanadi. 
Signallarning o
‘
zgartirilishlarini shartli ravishda fazodagi va vaqtdagilarga ajratish 
mumkin. Signallarning miqyosi yoki nisbatini o'zgartirish fazodagi o
‘
zgartirish bo`lib, 
ko
‘
ruv va somatosensor tizimda ko
‘
proq uchraydi. Masalan, to
‘
r pardada ozgina joyni 
esallagan markaziy chuqurcha miya po
‘
stlog‘idagi ko
‘
mv sohasiga to
‘
r pardaning ancha 
katta bo`lgan chet qismidan ko
‘
proq joyga impulslar yetkazadi. Axborotni vaqtda 
o
‘
zgartirilishi retseptorlarning uyg
‘
un ritmdagi tonik impulsatsiyasini bosqichli, 
dastalangan impulsatsiyaga aylantirishdan iborat bo`ladi. 
Keragidan ortiq axborotlarni chegaralash va muhimini ajratib o
‘
tkazish axborotlar 
о
‘
zgartarilishining yana bir turidir. Bunga torayuvchi voronkada ikkinchi darajadagi ax-
borotlarni ajrata boshlanishi misol bo`lishi mumkin. Katta retseptiv sohadan yuzaga 
chiqadigan va uzoq vaqt davom etadigan impulslarni ham uzluksiz ravishda sensor 
markazga o
‘
tkazish shart emas. Masalan, taktil retseptorlar og
‘
ir kiyim kiyilganda va 
yechilganda kuchli qo
‘
zg
‘
aladi va rag‘bat ta‘siri boshlanishi va tugashi to
‘
g
‘
risida axborot 
beradi. Bu xildagi miyaga o
‘
tkazuvchi axborot hajmini kamaytirish boshqa sensor 
tizimlarda ham uchraydi. 
Ikkinchi darajadagi axborotlarni sensor tizimning periferik va o
‘
tkazuvchi qismlarida 
tahlil qilib, yuqori markazlarga o
‘
tkazmaslik bu markazlarni ortiqeha ishdan xalos qiladi. 
‗.Malumotlarni kodga solish. Retseptorlarga mexanik, nur va boshqa rag
‘
batlar ta‘sir 
ko'rsatadi. Bu ta‘sirotlarni belgilovchi axborotni sensor tizimning po
‘
st!oq markazi qabul 
qilib olishi uchun uni miyaga mukammal va «tushunarli» bo`lgan nerv impulsiga 
aylantirish kerak. 
Texnikada bir signalni ikkinchi signal yordamida ifodalash kodlash deyiladi. Demak, 
retseptorlar muhit o
‘
zgarishlari to
‘
g
‘
risidagi axborotlarni kodga solib, miya bevosita 
qabul qila olmaydigan signallarni «tushuna oladigan» shaklga soladi. Ta‘sirotlarni 
kodlashda eng avvalo, rag
‘
batning bor-yo'qligi belgilanishi kerak. Bu vazifani odatda 
analizatorlarning po
‘
stloq osti qismidagi on- va off- neyronlar bajaradi. Masalan, ko
‘
ruv 
analizatorlarning yorug‘lik paydo bo`lishini (on- neyronlar) va yorug‘lik yo'qolishini 
(off- neyronlar) qayd qiladigan yoki yorug‘lik ham paydo bolganida, ham yo‗qolganida 
qo‗zg‗aladigan on-, off- neyronlar bor. 
Boshqa neyronlar ta‘sirotlarning sifat belgilarini, keyin esa ularning miqdorini 
kodlaydi. Kodlash jarayonida faqat retseptorlar emas, balki sensor tizim zanjirining 
keyingi halqalari ham ishtirok etadi. 
Tashqi ta‘sirotlarni saralash va kodlash, birinchi galda, retseptorlarning tuzilish 
xususiyatlari, ularning malum rag
‘
batni qabul qilishga ixtisoslashganligi ta‘minlaydi. 
Masalan, numi qabul qilishga moslashgan ko
‘
rav analizatori tovushga befarq. O‘z 
navbatida, tovush to`lqinlariga sezgir bo`lgan eshituv analizatori nurdan ta‘sirlanmaydi. 
Ammo, barcha nervlarnnng harakat potensiallari deyarli bir xil bolsada, qanday qilib 
markazlar turli tabiatli ta‘sirotlar farqini bir-biridan ajratadi, degan savol tug
‘
iladi. 
Ma‘lumki, tabiati bir bo`lgan ta‘sirlovchilarni qabul qiladigan retseptorlarda ham farq 
bor. Masalan, ta‘m sezuvchi retseptorlarning bir turi shirin moddalar ta‘sirida qo
‘
zg‘alsa, 
ikkinchisini sho
‘
r moddalar qo
‘
zg
‘
atadi. 
62-rasm. Yakka taktil retseptordan boshlangan afferent toladan o
‘
tgan impulslar sonining 
bosim kuchi ortganda o
‘
zgarishi. 

---

250 
Demak, sensor rag‘batlarning turli belgilarini tahlil qilishda bir xil retseptorlardan 
emas, balki bir necha xil retseptorlardan markazga borgan axborotlar e‘tiborga olinadi. 
Rag'bat kuchini kodlashda sensor tizimlar impulslar tezligini o
‘
zgartirishdan 
foydalanadi. Masalan, odam barmog
‘
i terisida joylashgan yakka mexanoretseptor 
diametri 1mm bo`lgan yuza orqah 0,2 g ga teng bosimga impulslar bilan javob bermaydi 
(62- rasm). Bosim 0,6 g cha yetkazilganda yakka siyrak impulslar paydo bo`ladi. Demak, 
bu retseptoming bo‘sag
‘
asi taxminan 0,6 g. Bosim ‗ g gacha kolarilsa, impulslar 
chastotasi 
sezilarli darajada ortadi. Ta‘sirot kuchi yana ham oshsa (bosim 13 g yetkazilsa) impulslar 
soni keskin ortib ketali. 
Kodlashning keng tarqalgan muhim usuli impulslarni boylamlar shaklida vujudga 
keltirish va har qaysi boylamda impulslar soni va joylashish tartibini o
‘
zgartirishdan 
iborat. 
Bunday kodlash ta‘sirlovchi xossalari to
‘
g‗risidagi axborotni boylamdagi impulslar 
soniga, boylamlar oraligidagi masofaga, impulslarni boylarnning bosh qismida, o'rtasida 
yoki oxirida zichroq bo`lishiga bog
‘
lab sensor markazga yetka- zilishini ta‘minlaydi. 
Kodlashning yana bir turi behisob parallel axborotni o‗tkazuvchi yo`llarni birin-ketin 
ishga solish, ishlab turgan kanallar sonini o
fi
zgartirishdir. 
5.Signallarni detekterlash. Texnikaviy aloqa tizimlarda axborotlar ma‘lum manzilga 
uzatilishidan awal kodga solinadi, manzilga yetganida esa koddan chiqariladi. Masalan, 
telefon go
‘
shagidagi mikrofonga aytilgan gap kodlanib elektr imlulslarga aylanadi, 
simning narigi uchidagi dinamik bu impulslarni dekodlab, asli xoliga — tovush 
toiqinlaridan iborat nutqqa aylantiradi. 
Sensor tizimlarda dekcxllash, masalan, tovush retseptorlardan impuls sifatida 
markazga yetib kelganda yana tovushga aylanishi kuzatilmaydi. Bu tizimlarda 
detektorlanish sodir bo`ladi, ta‘sirlovchining ayrim belgalari tahlil qilinadi va ularning 
biologik ahamiyati baholanadi. u tahlilli maxsus ixtisoslashgan detektor neyronlar 
bajaradi. Masalan,qo`rav sensor tizimining miya po
‘
stlog‘idagi detektor neyronlari yoi-
yoi ehiziq ko`ruv davrining ma‘lum qismida bo`lib, ma‘lum burchak hosil qilgandagina 
qo
‘
zg
‘
aladi. Burchak o'zgarsa yoki ehiziq ko‗ruv doirasining boshqa qismiga o'tsa, bu 
neyronlar qo
‘
zg
‘
almaydi, ammo boshqalari faol holatga o
‘
tadi. Turli detektor neyronlar 
ta‘sirlovchining barcha xossalarini tahlil qilib, obrazning shakllanishini ta‘minlaydi. 

---

251 
6.0brazni tanish. Obrazni tanish analizatoming so'nggi va eng murakkab vazifasi. Bu 
jarayon obrazni tasnif etish, uni organizm oldin uchratgan va tanish bo`lgan obektlarning 
qaysi bir guruhiga mansubligini aniqlashdan iborat. Bunga afferent signallarni batafsil 
qayta ishlash, ularning ayrim belgilarini ajratish va bu belgilarni detektor neyronlar 
tomonidan ayrim tahlil qilish yo`li bilan erishiladi. 
Obraz tanishning vazifasi miyada ta‘sirlovchining modelini lco
‘
rish va unga o
‘
xshash 
boshqa modellardan farqlashdir. 
Obrazni tanish organizmning qaysi ob‘kt yoki vaziyat bilan uchrashgani to'g‘risida 
xulosa qilish bilan tugaydi. Obrazni tanish oldimizda kim yoki nima turganini, kimning 
ovozini eshitayotganimizni, qanday hid yoki ta‘m sezayotga- nimizni idrok etish 
imkoniyatini beradi.