Muqaddima

MARKAZIY NERV TIZIMINING UMUMIY 
FIZIOLOGIYASI 
 
Odam organizmi juda murakkab o‘z-o‘zini boshqara oladigan tizim. Boshqa tizimlar
kabi u tashkiliy unsurlardan – a‘zo va to‘qimalardan tuzilgan. Muayyan faoliyatlarni
yuzaga chiqaradigan a‘zolar ma‘lum tizimlarga birlashgan. Ammo tirik organizm

---

33 
tashqi va ichki muhit o‘zgarishlariga doimo bir butunligicha javob beradi. A‘zolar
va to‘qimalarni birlashtirishda, shuningdek bir butun organizmning muhit
o‘zgarishlariga moslashishida markaziy nerv tizimining ahamiyati juda katta. 
Benihoya murakkab bo`lgan odam organizmidagi tizimlar ko‘p pog‘onali. Odatda 
yuqori pog‘onadagi tizimlarga pastki pog‘onadigilari bo‘ysunadi va birinchilar
tomonidan boshqarilib turiladi. Markaziy nerv tizimini boshqaruvchi tizimlarning
eng yuqori pogonasi, desa bo`ladi. 
Tizimlarni tashkil qiluvchi a‘zolar, turli tisimlar o‘rtasida uzluksiz axborot
almashinuvi ro‘y berib turadi. 
11-расм. Орқа миянинг соматик ва висцерал рефлекс ёйлари... - . 1—рецептор, 2—афферент нейрон, 
3—орқа мия, 4—эфферент нейронлар, 5—ишчи аъзолар, 6—спинал тугун, 1—симпатик тугўн.. 
Nerv tizimining axborot almashinuvidagi o‘rnini boshqa tizimlar, masalan, gumoral
boshqaruv tizimi bosa olmaydi. Nerv tizimi o‘tkazadigan
axborot turli impulslar shaklida bo`lib, bu impulslar bir-biridan chastotasi, guruhlarga
birlashishi, guruhlarni tashkil qilgan impulslar soni va ular o‘rtasidagi masofa bilan
farqlanadi va hokazo. 
Mana shu impulslar yordamida boshqarish jarayoni yuzaga chiqadi, a‘zo va
tisimlar o‘zaro ta‘sirlanadi, xatti-xarakatlar shakllanadi, organism o‘zgaruvchan
sharoitlarga moslashadi. 
Nerv tisimining asosiy faoliyat mexanizmi - refleks. Refleks so‘zi lotincha
bo`lib, qaytaraman degan ma‘noni bildiradi. Refleks tushunchasi to‘g‘risida birinchi
bo`lib so‘z yuritgan farangistonlik faylasuf Rene Dekartning fikricha, oyna o‘zida
tushgan nurni qaytarganifek, miya organizmni ta‘sirlagan narsalarni qaytarib, ularga
javob shakllaydi. Xozirgi vaqtda organizmning markaziy nerv tizimi ishtrokida ro‘y
beradigan har qanday reaksiyani refleks deyiladi.
Refleks yuzaga chiqishi uchun uning morfologik asosi - reflektor yoy mavjud
bo`lishi shart. Reflektor yoy besh qismdan iborat. 1) retseptor - tashqi yoki ichki
muhitning muayyan ta‘surotlarini qabul qilishga ihtisoslashgan tuzilma; 2)
retseptorda hosil bo`luvchi impulslarni nerv markaziga yetkazuvchi afferent 
(sezuvchi) neyron ; 3) odatda orqa yoki bosh miyada joylashgan nerv markasi ; 4)
o‘z aksoni yordamida impulsni markazdan ischi a‘zoga yetkazuvchi efferent ( 
harakatlantiruvchi) neyron; 5) tegishli faoliyatni bajaruvchi ishci a‘zo (effektor) - 
muskul yoki bez. Chin refleks vujudga kelishi uchun qo‘zg‘alish reflektor yoyning
hamma yeridan o‘tishi kerak. 

---

34 
Tabiiy sharoitda kuzatiladigan reflektor reaksiyalar ancha murakkab. Ularning
yuzaga chiqarilishida markaziy nerv tizimining turli qismlari ishtrok etadi, bu
reaksiyalar aniq bo`lishi va maqsadga yetishni ta‘minlashi uchun qaytar
bog‘lanishlarning ahamiyati katta. Reflaktor yoyni faqat yoqorida ko‘rsatilgan 5
qismdan iborat, deb faraz qilsak, unda ro‘y beradigan voqealarni quyidagicha 
tasavvur qilish mumkin. Ta‘sirot retseptorni qo‘zg‘atadi va hosil bo`lgan impuls 
afferent tolalar bo‘ylab nerv markaziga yetib keladi; markaz bbu afferent impulslarni 
qayta ishlab, ularga javoban ishchi a‘zoga buyruq – efferent impulslar shakllaydi va bu 
buyruq efferent neyron orqali ishchi a‘zoga yetib keladi, uni ishga soladi. Ammo 
buyruqnning qaysi tarzda bajarilgani haqida markaz ahborot olmaydi. Balki muskul 
qisqarishi keragidan kuchli, balki kuchsiz bo`lgandir. Maqsadga tez va aniq erishish 
uchun effektorlar ishiga markaz uzluksiz aralashib, o‘zgarishlar kiritib tirishi zarur. 
Buning uchun markaz buyruqning qanday bajarilayotgani to‘g‘risida ishchi a‘zodan 
uzluksiz axborot olib turishi kerak. Bu axborotlarni markazga ishchi a‘zoda joylashgan 
retseptorlar bilan bog‘liq bo`lgan afferent tolalar – qaytar bog‘lanish yo`llari yetkazadi. 
Qaytar afferentatsiya asosida nerm markazi effektor faoliyatiga tegishli tuzatishlar kiritib 
turadi: faollik darajasi yeterli bo`lmasa, u kuchaytiriladi, yuqori bo`lsa, susaytiriladi. 
Biologik va texnikaviy tizimlarning boshqarilishida muhim ahamiyatga ega bo`lgan 
qaytar bog‘lanish to‘g‘risidagi tushunchaning shakllanishida I.M.Sechenov va 
P.K.Anoxinlarning roli juda katta. 
Turli fiziologik jarayonlar manfiy va musbat qaytar bog‘lanishlar tamoyilida 
boshqariladi. Masalan, biror sababdan arterial qon bosimi ko‘tarilib ketsa, ana shu 
o‘zgarishning o‘zi ko‘rsatkichni kamaytirib, asli holiga qaytaruvchi mexanizmlarni ishga 
soladi: qon tomirlar kengayadi, yurak ishi sustlashadi, natijada ko‘tarilib ketgan bosim 
mo‘tadil darajaga tushadi.
Musbat qaytar bog‘lanishlarni namoyish qiluvchi misollar kam emas. 
Boshqariladigan jarayonda o‘zgarishlar ro‘y berib bo`lganidan keyin qaytar 
bog‘lanish ishga tushadi va vujudga kelgan nomutanosiblikning bartaraf etilishini 
ta‘minlaydi. 
Ammo, organizmda boshqa tamoyilda ishlaydigan boshqaruv mexanizmlari ham bor. 
Bunday boshqaruv tizimlarning bosh qismida jarayonni o‘zgartirishi mumkin bo`lgan 
ta‘sirotlar kuchini aniqlovchi qurilmalar bor. Agar ta‘sirot kuchi kerakligidan ortiq 
bo`lib, boshqariluvchi jarayonda nomatlub o‘zgarishlar yuzaga keltirish qobiliyatiga ega 
bo`lsa, tizimda bunday ta‘sirotlarning oldini olish va jarayonni me‘yorida saqlab qolishni 
ta‘minlaydigan o‘zgarishlar ro‘y beradi. Demak, bunday tizimlar ro‘y beradigan 
o‘zgarishlarni tuzatishga emas, balki keraksiz o‘zgarishlarni oldini olishga qaratilgan. 
Birinchi tamoyildagi tizimlar chiqqan yong‘inni o‘chirishga imkoniyat tug‘dirsa, 
ikkinchisi yong‘inni oldini oladi. 
Organizmning aksariyat fiziologik reaksiyalari yuzaga chiqishida aytib o‘tilgan har 
ikki tamoyilda ishlaydigan boshqaruv tizimlarning mavjudligini va ularning bir-biriga 
ko‘maklashishini kuzatish mumkin. 
Reflektor faoliyatlarning ro‘yobga chiqishida ko‘rsatilgan tuzilma va mexanizmlardan 
tashqari, solishtirishni va buyruqlarni shakllaydigan hamda boshqa ishlarni amalga 
oshiradigan apparatlar ishtirok etadi. Bular P.K.Anoxinning fikricha, funksional tizimni 
tashkil qiladi. 
Umurtqali hayvonlarning nerv tizimi markaziy va periferik qismlarga bo`linadi. Bosh 
va orqa miyaning tarkibiy qismlari markaziy nerv tizimini (MNT) tashkil qiladi. Periferik 

---

35 
nerv tizimi tugunlar va nervlardan iborat. Bosh miya, orqa miya va tugunlar ikki xil 
hujayralardan – nerv va gliya hujayralaridan tuzilgan. Markaziy nerv tizimining juda 
murakkab faoliyatlari asosiy nerv hujayralari – neyronlar bilan bog‘liq. 
Markaziy nerv tizimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 
1. Nerv tizimi organizmdagi hujayra, to‘qima, a‘zo va tizimlar faoliyatini 
uyg‘unlashtirib hamda birlashtirib, integrativ faoliyatni boshqaradi. 
2. Nerv tizimi organizmni tashqi muhit bilan aloqasini va muhit bilan bog‘lanishini, 
shuningdek muhit o‘zgarishlariga moslashishini ta‘minlaydi. 
3. Nerv tizimi organizmning maqsadga erishishga qaratilgan xulq-atvorini shakllaydi. 
4. Nerv tizimi trofik faoliyatga ega. Bu faoliyat o‘sish, yetilish va modda almashinuvini 
boshqarishdan iborat. 
Yuqorida aytib o‘tilgan faoliyatlarning yuzaga chiqishi nerv boshqarilishi
deyiladi. Nerv to‘qimasining quyidagi xususiyatlari bor. Bular: nerv to‘qimasining 
yuqori qo‘zg‘aluvchanligiga bog;liq bo`lgan kuchsiz ta‘sirotlarni qabul qila olish 
qobiliyati; nerv tizimida sodir bo`ladigan reaksiyalarning juda tezligi; nerv 
ta‘sirotlarining aniq yo‘nalishi. 
MNT tuzilishi va faoliyati to‘g‘risidagi zamonaviy tasavvurlar neyron nazariyasiga 
asoslangan. Bu nazariyaga ko‘ra, bosh va orqa miya alohida-alohida neyronlarning 
funksional birligidir. Neyronlarning tuzilma unsurlari (neyrofibrillar va gialoplazma) bir 
hujayradan ikkinchi hujayraga o‘tmaydi. Tuzilishi chegaralangan neyronlar bir-biri bilrn 
sinnapslar yordamida bog‘langan. Sinapslar neyronlarni reflektor tamoyil asosida faollik 
ko‘rsatadigan guruhlarga birlashtirib turadi.