Muqaddima

 
NEYRON TURLARI 
 
Nerv hujayralari 3 ta asosiy turlarga: afferent, oraliq va efferen neyronlarga bo`linadi. 
Birlamchi afferent neyronlar sezuvchi a‘zolarning retseptorlarida vujudga keladigan 
signallarni qabul qilib, ularni MNT ga o‘tkazadi. Bu neyronlarning dendritlari sezgir 
retseptorlar hosil qiladi yoki maxsus murakkab retseptorlar bilan bog‘langan. Afferent 
neyronlarning aksonlari MNT ga kirib, oraliq, ba‘zan bevosita efferent neyronlar 
dendritlari va tanasida juda ko‘p sinapslar hosil qiladi. Oraliq neyronlarning soni 
hammasidan ko‘p. Ularning soma va o‘siqlari MNT fan tashqariga chiqmaydi. Oraliq 
neyronlar turli xildagi afferent va efferent neyronlarni bog‘lab turadi. 
Neyronlar somasi 5-100 mkm, o‘siqlar diametri 1-10 mkm, uzunligi bir necha o‘n 
mkm dan 1 metrgacha yetadi. Ba‘zi hayvonlarda uchraydigan gigant aksonning diametri 
1 mm atrofida bo`lganidan, tajriba o‘tkazish uchun qulay sharoit tug‘diradi. 
GLIAL HUJAYRALAR 
Neyronlar oralig‘i glial hujayralar bilan toigan. Bu hujayralar miya kul rang 
moddasining 30-56% hajmini egallaydi. Nerv va glial hujayralar o‘rtasida eni 20 nm 
bo`lgan, hujayralararo suyuqlikka toigan yiriq bor. Glial hujayralar ikki xilga – 
astrotsitlar va oligodendrotsitlarga bo`linadi. Astrotsitlarda tanasidan har tarafga taralgan 
o‘siqlar ko‘p. Oligodendrotsitlarning o‘siqlari kam. Astrotsitlar miya kapillyarlariga 
yaqin joylashgan, oligodendrotsitlar esa neyronlarning aksonlari bilan bog‘langan. 
Oligodendrotsitlar soni astrotsitlar sonidan 10-15% ko‘p. Glial hujayralarning miyadagi 
umumiy soni 100 milliarddan oshadi. 
Oligodendrotsitlar neyronlardan ajratib turuvchi bir nechta muhim xossalari bor. Ulardan 
birinchisi – glial hujayralar hayot davomida bo`linish qobiliyatini yo‘qotmaydi. 

---

37 
Ikkinchidan, glial hujayralar o‘siqlari bilan neyronlarni ‖paypaslab‖, faol harakat qiladi. 
Oligodendrotsitlar rittmik ravishda goh kattalashib, goh kichiklashib tuaradi. Glial 
hujayralar katta miqdordagi – (80-90 mV) membrana potensialiga ega bo`lsada, ularda 
harakat potensiali vujudga kelmaydi. Faqat tevarak-atrofdagi neyronlar uzoq qo‘zg‘alib 
turganda, glial hujayralarning membrana potensiali ma‘lum chegarada pasayadi.
Glial 
hujayralarning 
funksiyalaridan 
biri 
miyelin 
hosil 
qilishidir. 
Oligodendrotsitlarning o‘sig‘i akson atrofida bir necha marta o‘ralib, miyelin parda 
shakllaydi. Miyelin elektr tokiga yuqori qarshilik ko‘rsatganidan, tolalarning elektr 
izolyatsiyasini ta‘minlaydi. Oligodendrotsit o‘sig‘i akson atrofida qancha ko‘p aylansa, 
tolaning elektr izolyatsiyasi shuncha ishonchli bo`ladi. Har bir oligodendrotsitning 30 ga 
yaqin o‘sig‘i bo`lishi mumkin. Demak, bir glial hujayra akson atrofida 30 ta bo‘g‘indan 
iborat miyelin parda hosil qiladi. Aksonlarning MNT dan tashqaridagi qismida miyelin 
pardani oligodendrotsitlarning bir turi – Shvann hujayralari o‘siqlari shakllaydi. Agar 
Shvann hujayrasi akson atrofida bir qavat parda hosil qilgan bo`lsa, u miyelinsiz tola 
deyiladi. Atrofida Shvann hujayrasi o‘sig‘i ko‘p marta aylangan, ko‘p qavatli pardaga 
ega bo`lgan tola miyelinli tola deyiladi. Miyelin parda ma‘lum teng masofalarda (1-2 
mm) uzilgani tufayli Ranvye bo‘g‘ilmalari hosil bo`ladi. Ranvye bo‘g‘ilmalarida tola 
miyelin bilan qoplanmagan. Qozg‘alishning miyelinli va miyelinsiz tolalar orqali 
o‘tkazilishida katta farq bor. 
Glial hujayralar elektrolitlar va mediatorlar almashinuvida katta ahamiyatga ega. 
Neyronlarning uzoq vaqt faol holatda bo`lishi kaliy ionlarining hujayradan tashqariga 
chiqishiga va tashqi suyuqlikda kaliy miqdorining sezilarli darajada oshishiga olib 
keladi. Bu o‘zgarish neyron qo‘sg‘aluvchanligiga katta ta‘sir qilishi mumkin. Ammo 
glial hujayralar membranasi kaliyga nisbatan yuqori o‘tkazuvchanlikka ega. Shu tufayli 
ortiqcha kaliy ionlari glial hujayralarga o‘tadi. Neyronlar tinch holatga o‘tishi bilan kaliy 
hujayralararo suyuqlik orqali ularga qaytib kiradi. Neyronlar faol bo`lganidan glial 
hujayralar sinapslar atrofida ko‘payib ketgan mediatorlarni ham o‘zida vaqtincha saqlab 
turadi. 
Glial hujayralar himoya funksiyasini ham bajaradi. Astrotsitlar va ular qoplab turgan 
miya kapillyarlarining devori qonni neyronlardan ajratib turadigan to‘siq – 
gematoensefalik to‘siqni hosil qiladi. Bu to‘siq miyaning ichki muhiti – serebrospinal 
suyuqlikning barqarorligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Gematoensefalik to‘siqdan 
ko‘p moddalar, jumladn toksinlar, ba‘zi biologik faol moddalar neyronlar atrofidagi 
suyuqlikka o‘ta olmaydi. Bundan tashqari, glial hujayralar fagotsitoz qobiliyatiga ega. 
Glial hujayralar neyronlarga trofik faoliyat ko‘rsatadi. Astrotsitlar bevosita miya 
kapillyarlarida joylashgan. Shu tufayli kislorod va almashinuv uchun zarur moddalar 
bilan yaxshi ta‘minlanadi. Neyronlarning ba]zi moddalar bilan ta‘minlanishida va 
ulardan almashinuv qoldiqlarining yo‘qotilishida glial hujayralar ishtirok etadi. 
Keyingi yillarda glial hujayralar shartli reflekslar hosil bo`lishida, xotira 
mexanizmlarida muhim ahamiyatga ega degan fikrlar aytilmoqda.