Murodulla mirzaev

Turklarning Kichik Osiyoga kelib o'rnashishi

Yevroosiyoga dastlabki ko'chmanchilar 10 ming yil avval borib o'rnashgan. Turkiyaning janubi-g'arbida joylashgan shahar tipidagi Chatal-Guyuk aholi manzili taxminan 10 ming yildan ham ko'proq tarixga ega. Bu shahar neolit davriga xos matriarxat madaniy taraqqiyotining yuksak namunasidir. Aynan shu shahar hech qanday jamoat joylariga ega bo'lmasada, dunyoda eng qadimgi shahar, yirik inson manzilgohi hisoblanadi. Shu davrga xos bo'lgan “Xojilar” tarixiy obidasi ham shundan dalolat. Mazkur namunalar insoniyat tamaddunining timsolidir. Ular qanchalik qadim bo'lmasin - u yoki bu qavm yoki qabilaga mansubligi noma'lum. Ma'lum narsa shu-ki, bugungi kunda qayd etilgan tarixiy obidalarga o'xshash minglab yodgorliklar Turkiya hududida yaratilgan, turklarning mulki sanaladi.

Keyingi ming yillar davomida turklar urug', qabila, xalq sifatida shakllanishning uzoq tarixiy yo'lini bosib o'tgan. Ular katta qismining ko'chmanchilikka xos hayot shaklini, turmush madaniyatini kuzatish mumkin. Ularning asosiy kuchi yengil vaznli, tezkor, manyovr qilish imkoniyati qulay bo'lgan g'ildirakli harbiy aravalar hisoblangan. Bu aravalar ayniqsa, miloddan avvalgi III ming yillik oxiridan miloddan avvalgi II ming yillikkacha bo'lgan davrda xettlarda, hind-ariy xalqlarida¹, yunonlarda, misrliklarda keng qo'llanilgan.

Miloddan avvalgi I asrdan boshlab ko'chmanchilarning yagona harbiy mashg'ulot turi otliqlar bo'lgan. Nomadlar yoshlikdan boshlab chavandozlik san'atini egallagan. Uzoq muddat davomida otda yurishga o'rgangan, qurol ishlatishni puxta egallagan. Otlarda jang olib borish qoidalarini mukammal o'zlashtirgan xalq bo'lgan. Ham urug'chilik, ham feodal jamiyati davrlarida o'troq aholi sinfiy munosabatlari nomadlarga nisbatan kam rivojlangan. Bu esa patriarxal va urug'chilik aloqalarining uzoq muddat saqlanib qolishiga sabab bo'lgan. Bu aloqalar tazyiq o'tkazishning kelishmovchilik, talonchilik, bosqinchilik, o'lpon yig'ish kabi og'ir shakllari sifatida ko'chmanchilar jamiyatida emas, asosan o'troq aholi jamiyatida sodir etilgan. Mazkur omillar qabilalarni mustahkam harbiy intizomga o'rgatgan, qabila qo'shinining harbiy sifatlarini oshirgan, ularni chiniqtirgan.

Yevropa tarixida 375-yil alohida o'ringa ega. Shu yili ko'p sonli xunnlarning¹ Markaziy Osiyodan bu hududga yopirilib kirishi - G'arbga qarab Buyuk Ko'chishga o'ziga xos turtki bergan. Bu jarayon Rim imperiyasida hukm surgan quldorlik tuzumining yemirilishiga olib kelgan. Aynan shu jarayon tufayli Yevropada yangi, ilk feodal jamiyatlari paydo bo'la boshlagan. Ko'hna qit'a o'rta asrchilik bosqichiga kirgan. Bu Buyuk Ko'chishning muhim ahamiyati shundaki, Yevropa qit'asida yangi siyosiy va etnik xarita shakllangan. Sharqiy Yevropa cho'llariga xunnlar bir birga bolgarlar, xazarlar, savirlar va boshqa turktilli qabilalar ko'chib kelgan. Bu bilan Buyuk Ko'chish davri Shimolda O'rta Volga qirg'oqlarigacha uzangan ulkan hudud tub joy aholisining keyingi taqdirida alohida ahamiyat kasb etgan. Ko'p sonli xunn qabilalari ittifoqidan faqat VI-VII asrlarda Turk hoqonligi tarkibida bo'lgan bolgarlar, savirlar va barsillar chiqib, O'rta Volga bo'yi rayonining cho'l-o'rmon hududlariga ko'chib ketgan. Ular u yerlarda mahalliy fin-ugorlar bilan chatishib, yangi Volga Bolgariyasi davlati tarkibidagi bolgar xalqi shakllanishiga asos bo'lib xizmat qilgan.

V asrda xunnlar Attila (Atilla) rahbarligida Italiya, Ispaniya, Frantsiya chegarlariga borib, qudratli Rim imperiyasini tor-mor qilishda ishtirok etgan. 453-yilda Attila vafotidan keyin Xunnlar davlati qulagan. Bu davlat tarkibiga kirgan xalqlar asosan turk tilli bo'lgan. Sharqdan G'arbga qarab yurish davomida yo'l-yo'lakay bosib olingan xalqlar - bolgarlar va suvarlar ham bor edi. Ular tatar xalqining uzoq ajdodlari hisoblangan. Bu xalqlarning ayrimlari beixtiyor xunnlarga qo'shilib ketgan. Qolganlari o'z joylarini tashlab, nisbatan tinch hisoblangan shimoliy hududlarga ko'chib ketgan.

Osiyodagi ko'chmanchilik harakati hind-evropa (asosan, fors), arab, turk va mo'g'ul tillarining yoyilishi bilan ham bog'liq. O'troqlashuv va mahalliy aholi bilan aralashib ketish - odatda til orqali ro'y bergan. Ayni paytda bu jarayonga xo'jalik va moddiy madaniyat xususiyatlari ham ta'sir etgan. Bunday tarixiy qonuniyat nafaqat Osiyoda, balki Afrikada (Shimoliy Afrika – Mag'ribning arablashib ketishi), Yevropada (O'rta Dunay – Pannoniyaning vengerlashuvi) ham kuzatilgan.

Bunga o'xshash jarayon Saljuqiylar va Usmoniylar hukmronligi davrida turklarning ommaviy ko'chib o'tishi munosabati bilan Anado'luda, qisman Bolqonlarda ham sodir bo'lgan.

Turkiy qabilalar tili – turk tiliga, turklar umumiy nomi – turk millati nomiga asos qilib olingan. “Turklar” etnonimi dastlab 542-yilda xitoy manbalarida uchraydi. Ayrim olimlar tomonidan “turk” va “turkiy” atamalari o'rtasida farq borligi aytiladi. Ularning fikricha, turk – bu, turklar, turkiylar – turk tilida gaplashadigan barcha xalqlar. Masalan, ozarbayjon, o'zbek, qozoq, turkman, tatar, yoqut, qirg'iz, balqar va boshqalar.