Murtazayeva sadoqat

2.3. Tushum kelishigining sinonimlari va sintaktik vazifalari 
Tushum kelishigidagi ot gapda ish-harakatni qabul qilgan predmetga obyekt 
tusini beradi va tushum kelishigi affiksini qabul qilgan ot vositasiz to‗ldiruvchi 
vazifasida keladi. «Otga obyekt tusini berish va uni fe‘lga vositasiz to‗ldiruvchi 
sifatida bog‗lash» tushum kelishigi umumiy grammatik ma‘nosining ot turkumidagi 
xususiylashuvi.
Yuqorida aytilganidek, mavjud grammatikalarda tushum kelishigining ham 
qaratqich kelishigi kabi belgisiz qo‗llanishiga nisbatan bosh kelishik bilan 
ma‘nodoshlik sifatida qarash kuzatiladi. Biroq darslik va qo‗llanmalarda bunday 
qarash yetakchilik qilmaydi. Qaratqich kelishigi kabi tushum kelishigi ham otlashgan 
so‗zlar, olmoshlar, shaxs otlariga qo‗shilganda va fe‘l bilan tushum kelishigidagi so‗z 
o‗rtasiga boshqa so‗z kirganda belgisiz ishlatilmaydi.
Qaratqich kelishigidan farqlanib tushum kelishigi atoqli otga qo‗shilganda 
belgili ishlatiladi. Misollarni kuzatish shuni ko‗rsatadiki, bu kelishik atoqli 
otlargagina emas, kishini anglatuvchi turdosh otlarga ham qo‗shilganda belgili 
ishlatiladi. Agar -ni ishlatilmasa, tushum kelishigi deb emas, balki bosh kelishik deb 
tushunish xavfi tug‗iladn. Masalan, Kifoyatxon oshni suzayotgan paytda idoradan 
odam kelib, raisni olib ketdi (A.Qahhor) gapida to‗ldiruvchini rais shaklida belgisiz 
ishlatib bo‗lmaydi. 
Tushum kelishigi doim belgisiz ishlatiladigan konstruksiyalar turg‗un 
bog‗lanmalar, frazeologik birliklarga to‗g‗ri keladi: ma‟no kasb etmoq, bola ko„rmoq; 
muhokama yurgizmoq, quloq solmoq, yo„l bermoq kabi.
Demak, tushum kelishigi shakli quyidagi kelishiklar bilan o‗rin almashinishi 
mumkin: 
Chiqish kelishigi: Yigit choydan ichib gaplashib o„tirdi – Yigit choydan ichib 
gaplashib o„tirdi.
Jo„nalish 
kelishigi: 
gapingizni 
tushunmayapman 
– 
gapingizga 
tushunmayapman. 

---

43