Murtazayeva sadoqat

Tushum kelishigi bilan: dalani kezdi – dalada kezdi; 
Jo„nalish kelishigi bilan: yig‗ilishga qatnashdi – yig‗ilishda qatnashdi; 
Chiqish kelishigi bilan: radiodan gapirdi – radioda gapirdi.

---

46 
2.6. Chiqish kelishigining sinonimlari va sintaktik vazifalari 
Kelishik shakllari ichida chiqish kelishigi barcha kelishik shakllari o‗rnida 
ishlatilishi bilan xarakterlanadi.
Ega va kesim vazifasida kelganda chiqish kelishigi mohiyati voqelanmagandek 
tuyuladi. Misol: Munirada shu kitobdan bor. Hijolati vazifani bajarmaganidan. 
E‘tibor qilinsa, bunda lisoniy qisqaruv mavjud: Munirada shu kitobdan (bir 
nechtasi) bor. Hijolati vazifani bajarmaganidan(dir). Birinchi gapda aslida bir 
nechtasi so‗zshakli ega, ikkinchi gapda -dir (turur) kesim bo‗lgan. 
Chiqish kelishigi tushum kelishigi bilan ham o‗rin almashishi mumkin. Bunda 
semantikada farq seziladi: nondan yeng-nonni yeng, choydan iching-choyni iching. 
Chiqish kelishigining qaratqich kelishigi bilan o‗rin almashishida ham shunday hol 
kuzatiladi: o„quvchidan biri – o„quvchining biri.
Ma‘nosi kuchsizlanishi va gap qisqarishi natijasida kesim vazifasida tuslovchi 
olishi mumkin: Qishloqdanmisiz? Qisqaruv hodisasi chiqish kelishigidagi so„zning 
ega bo„lib kelishini ham ta‟minlaydi: Bu kitobdan menda ham bor. Hamma illat 
otamda. (A.Qahhor) Qalandarov hamon o„sha kayfiyatdami yoki keyinchalik o„ylab, 
fe‟lidan tushdimi? (A.Qahhor)
―Ko‗pning qismi‖ ma‘nosi anglashilganda boshqaruvchi fe‘l o‗timli bo‗lsa, 
chiqish kelishigi o‗rniga tushum kelishigini ishlatish bilan harakatning predmetga 
to‗la o‗tishi anglashiladi: Qani, somsadan olinglar (A.Qahhor) – Somsani olinglar. 
...keyin qulupnaydan bir hovuch olib, og„ziga soldi (A.Qahhor) Bir hovuch 
qulupnayni olib... kabi. 
Boshqaruvchisi sifat bo‗ladi: ...bir tomonga silliq qilib taralgan sochi oyog„idagi 
amirkon tuflisidan ham qoraroq va ko„proq yaltiroq edi. (A.Qahhor) Kifoyatxon bu 
kishidan uch-to„rt yosh kattaroq. (A.Qahhor) 
Chiqish kelishigidagi so‗z qaratuvchi-qaralmish munosabatidagi birinchi 
komponent sifatida qatnashadi, shunga ko‗ra qaratqich kelishigi bilan ma‘no 
munosabati hosil etadi va gapda qaratuvchi holatida keladi. Qaratuvchi qaratqich 
kelishigida kelsa ta‘kid, chiqish kelishigida kelsa, ulush, qism ifodalanadi. Bunday 

---

47 
konstruksiyada chiqish kelishigi formasi ko‗plik formasidan keyin qo‗shiladi, 
konstruksiyaning ikkinchi qismi esa odatda miqdor bildiruvchi so‗z bilan ifodalanadi: 
Nosirov qizil papkadagi qog„ozlardan bir-ikkitasini ko„zdan kechirdi (A.Qahhor). 
Kunlardan bir kuni markaziy gazetalardan biri «Bo„ston» haqida o„z muxbirining 
kattagina bir ocherkini bosib chiqardi. (A.Qahhor) 
Chiqish kelishigining quyidagicha ishlatilishi alohida vaziyat talab etadi: 
Kechqurun pravleniye a‟zolaridan uch-to„rt kishini chaqirib... (A.Qahhor) Bulardan 
shaddod bir kampir Babarning qiyig„ini yechib oldi. (A.Qahhor) Bunday qurilishda 
boshqaruvchi kishi oti bilan (turdosh ot /yoki atoqli ot bilan) ifodalanadi. Chiqish 
kelishigida esa ko‗pincha turdosh ot, qisman ko‗rsatish olmoshi keladi; bunday so‗z 
kelishikkacha ko‗plik shaklini olgan bo‗ladi. Qaratuvchi holatidagi so‗z ham chiqish 
kelishigi shaklidan oldin ko‗plik shaklini olgan bo‗ladi. Demak, bu ikki 
konstruksiyaning birinchi komponenti grammatik jihatdan bir xil shakllanadi. Asli 
chiqish kelishigining vaziyati farqli: gazetalardan biri birikmasida chiqish kelishigi 
qaratqich kelishigi o‗rniga keladi, shu sababli chiqish kelishigi formasini qaratqich 
kelishigi formasi bilan almashtirish mumkin (gazetalardan biri – gazetalarning biri); 
o„qituvchilardan Tojixon kabi birikmalarda bunday xususiyat va imkoniyat yo‗q. 
Bu ikki qurilma orasidagi farq ikkinchi komponentda yaqqol ko‗rinadi: 
a) birinchi konstruksiyada bu komponent belgi ma‘nosini anglatuvchi so‗z 
bilan (ko‗pincha son bilan, qisman miqdor ravishi, sifat bilan) ifodalanadi; ikkinchi 
konstruksiyada esa kishini anglatuvchi turdosh yoki atoqli ot bilan ifodalanadi; 
b) birinchi konstruksiyada bunday komponent egalik affiksini oladi, ikkinchi 
konstruksiyada esa bunday affiks qatnashmaydi. 
Ko‗rinadiki, birinchi qurilma qaratuvchi-qaralmish munosabatiga juda 
o‗xshaydi. Ikkinchi birikuvda esa birinchi qismni qaratuvchi deb ham, to‗ldiruvchi 
deb ham bo‗lmaydi. 
Sezilib turibdiki, ikkinchi qurilmaning ot qismi orasida miqdor ma‘nosini 
anglatuvchi yoki ko‗rsatish bildiruvchi so‗z bilan ifodalangan sifatlovchi keladi: 
guruh a‘zolaridan uch-to‗rt kishi, qishloq faollaridan shu Qalandarov kabi. Demak, 

---

48 
bunday konstruksiyada ham chiqish kelishigi ko‗pning qismi ma‘nosi bilan 
qatnashadi. 
Chiqish kelishigi qaratqich kelishigidagi so‗z bilan ma‘nodosh bo‗lganda 
qaratqich aniqlovchi: Gapdan gap chiqib, bulardan biri Karimaning otasi qamoq 
muddatini bitirib kelganini aytdi (A.Qahhor)