Murtazayeva sadoqat

Tushum kelishigidagi so‗z bilan ma‘nodosh bo‗lganda vositasiz to‗ldiruvchi: U 
tog„ lolasidan terib qaytdi.
Bosh kelishik bilan ma‘nodosh bo‗lganda ega vazifasida keladi: Munirada shu 
kitobdan (bir nechtasi) bor.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

49 
2.7. Kelishiklar sinonimiyasi mavzusini o„qitish yuzasidan 
 mashq va topshiriqlar tizimi 
 
Har bir kelishikning o‗z formasi, ma‘nosi va sintaktik vazifasi bor. Masalan, 
jo‗nalish kelishigi ot, olmosh, son va otlashgan so‗zlarga qo‗shilib, ot bilan fe‘l 
orasidagi sintaktik munosabatni ko‗rsatadi. Uning asosiy ma‘nosi harakatning 
yo‗nalish o‗rnini bildirishdir. Bundan tashqari payt, atash, sabab, maqsad ma‘nolarini 
ham ifoda qiladi. 
Qaratqich kelishigi ot bilan otni grammatik aloqaga kiritadi: jurnalning varag‗i, 
odamning gavdasi. 
Tushum, jo‗nalish, o‗rin, chiqish kelishiklari otni fe‘l bilan aloqaga kiritadi: 
xatni o‗qidi, klubga bordim, institutga kirdim, uydan keldim. Kelishik formasidagi 
otlar ot va fe‘ldan boshqa turkumdagi so‗zlar bilan ham munosabatga kirishadi: 
Otdan baland, itdan past. Uyat o‗limdan qattiq. (Maqol) 
Qaratqich, tushum, chiqish, jo‗nalish, o‗rin-payt kelishiklari otni (ot vazifasida 
kelgan boshqa so‗zni) boshqa so‗zga tobelash uchun xizmat qiladi. Bosh kelishik – 
aksincha, u boshqa so‗zni bosh kelishikdagi otga tobelaydi.
Kelishiklarning ma‘nolari va funksiyalari ko‗makchilarning ma‘nolari va 
funksiyalari bilan munosabatda bo‗lishi mumkin. Bu hol nutqda kelishikli va 
ko‗makchili konstruksiyalar sinonimiyasini yuzaga keltiradi: telefonda gaplashdim – 
telefon orqali gaplashdim. Ukamga oldim – ukam uchun oldim. 
Kelishiklar ma‘nodoshligi mavzuni tushuntirishda biroz murakkablikni keltirib 
chiqaradi. Kelishiklar sinonimiyasi mavzusini o‗qitish o‗quvchining gap bo‗laklarini 
aniqlash, so‗z birikmasi turlarini to‗g‗ri ajratishga doir bilimlarini o‗stirish uchun 
xizmat qiladi. Kelishiklar sinonimiyasiga doir bilimlar akademik litseylarning 
―Hozirgi o‗zbek dabiy tili‖ darsligida beriladi. Kelishiklar haqidagi o‗quvchilar 
bilimini mustahkamlash, ularda kelishiklardan o‗rinli foydalanish ko‗nikmasini 
shakllantirish maqsadida topshiriqlar beriladi.

---

50 
1-topshiriq. Quyidagi birikmalarda nuqtalar o‗rniga tegishli qo‗shimchalarni 
qo‗ying. Qanday tegishli qo‗shimchalar qo‗yganingizni ayting. Maktab... bordim; 
olma... yedim; o„rik... guli. 
2-topshiriq. Uzum ye, uzumni ye, uzumdan ye, birikmalarining bir-biridan farqini 
ayting. 
Do„stimning maktubi. Bozorga bormoq. Uzumni yemoq. Birinchi birikmada -
ning shakli do‗stim so‗zini maktub so‗ziga; ikkinchi birikmada -ga qo‗shimchasi 
bozor so‗zini bormoq so‗ziga; uchinchi birikmada -ni qo‗shimchasi uzum so‗zini 
yemoq so‗ziga tobelash yo‗li bilan bog‗lash vazifasini bajaradi. 
3-topshiriq. Ot so‗zlarning qaysi kelishikda va qanday ma‘noda ekanligini 
aniqlab, tushuntiring. 
Vahobjon boyagi qiz ko‗rsatgan uy eshigining tugmasini bosdi. (S.Ahm.) Bu 
yerda ikki yuzdan ortiq bola dam oladi. (S.Ahm.) O‗g‗il bola bo‗lsam, albatta, shu 
yerga kelib ishlardim. (As.M.) Keng ovulda nimaiki ko‗rinsa, hammasi ham Umrzoq 
otaning tirikligidan dalolat berar edi.(SH.R.) 
 4-topshiriq. Nuqtalar o‗rniga qaysi kelishik qo‗shimchalari mos kelishini 
aniqlang va tushuntiring. 
Oltin o‗t…, odam mehnat… bilinadi. 
Ot… baland, it… past. 
Akam … o‗rtoqlari qovun sayliga taklif qilishdi. 
Ona mushuk burgut… bo‗ynidan bo‗g‗ib o‗ldirdi. 
Azon pallada butun qorabuloq toq… jo‗nadi.