Mustaqil ish. Lapasov Javlon Mavzu: O’rta osiyodagi temuriylar davrigacha bo’lgan iqtisodiy ta’limotlar reja: «Buyuk ipak yo’li»

Nizomulmulk (1017, Tus - 1092, Nahovand)
Nizomulmulk (1017, Tus - 1092, Nahovand) — Saljuqiylar davlati arbobi Abu Ali al-Hasan ibn Ali ibn Ishoq at-Tusiyning unvoni, «Nizomulmulk», ya’ni mulkning nizomi, tartibi nomi bilan shuhrat qozongan. Nishopur va Marvda o’qib, voyaga etgach, Balxga borib, Ali ibn Shodon xizmatiga kiradi. Saljuqiylar shohi Alp Arslon saroyida vazirlik mansabigacha ko’tariladi. 1072 yili Alp Arslon o’ldirilgach, uning o’g’li, 17 yoshlik Malikshoh (1072-1092 yillar) saroyida Nizomulmulk vazirlik qilib, qariyb davlatning hamma ishlarini o’zi olib borgan. Nizomulmulk mamlakatda yirik mulkdorlar va qabila boshliqlarining ayirmachilik (separatistik) harakatlariga qarshi kurashib, davlatni boshqarish ishlarini markazlashtirish siyosatini o’tkazgan. 1067 yili Bag’dodda «Nizomiya» aqoid va huquq madrasasini qurdiradi. 1091 yili «Siyosatnoma» («Siyar ulmuluk») asarini yozadi. Unda davlat boshqaruviga aloqador qariyib hamma qoida va qonunlar, usul va vositalar, qozi va qozixona ishlari, qo’shin va sarbozlar, xizmatchi va shaxsiy sarbozlar masalalari, saroydagi soqchilaru posbonlar vazifalari, ularning maoshlari, pochta va ayg’oqchilik (razvedka) ishlari, ularning moddiy jihatlari, hatto shohning oilaviy ishlari, soliq va hiroj, zakot va vaqf masalalari ham o’rin olgan. Asarning asosiy g’oyasi shundan iboratki, vazir Nizomulmulk. shoh va hokimlarni adlu insofga, sulh va muruvvatga, davlatni oqilona boshqarib, qat’iy qoida va tartib o’rnatishga, amaldorarni vijdonli, pok, halol va iymonli bo’lishga, mamlakat obodonligi, uning ahli farovonligi, tinchlik va totuvligini ta’minlash uchun harakat qilishga da’vat qiladi. Nizomulmulk Bag’dod safari yo’lida yollangan qotil tig’idan halok bo’ladi.
Nizomulmulkning "Siyosatnoma" yoki "Siyar ul-muluk" asari saljuqiylar sulolasining davlat boshqaruvi sohasidagi siyosiy dasturi sifatida e’tiborga sazovor manba bo’lib, u o’zbek milliy davlatchiligi tarixida ham alohida qiymatga egadir. Asar IX-X asrlarda hukm surgan sulolaning siyosiy dasturi bo’lib, unda o’rta asrlarda O’rta Osiyo va Eronda VI asrdan to XI asrgacha sodir bo’lgan muhim siyosiy voqealar bayoni va g’oyaviy-mafkuraviy jarayonlar yuzasidan tarixiy ma’lumotlar keltiriladi. Asarda uchraydigan tarixiy-falsafiy va davlat boshqaruviga oid ma’lumotlarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
- siyosiy tarixga oid ma’lumotlar
- ijtimoiy-iqtisodiy hayotga doir ma’lumotlar;
- ma’naviy hayotga tegishli ma’lumotlar;
- islom mazhablari o’rtasidagi kurashlar tarixiga oid ma’lumotlar;
- boshqaruvning diniy va dunyoviy tamoyillari;
- siyosat falsafasi, o’zini o’zi boshqaruv institutlari.
Qonun ustuvorligining siyosiy-amaliy jihatlari qonunlarning podshoh va sultonlar tomonidan qabul qilinishi siyosiy faoliyat bo’lib, ular xalq (raiyat) hayoti bilan bog’liq.
Birinchidan, podshoh tomonidan farmonlar yozilib, xalqqa tanishtirib boriladi. Bu oddiy hol bo’lib ko’rinsada, hozirgi siyosatshunoslik uchun ham qo’l keladi. Biroq u jamiyat hayotiga monand tarzda mudom ishlab turishi shart. Ana shunda siyosiy institutlar, shu jumladan, ularning ijrosini ta’minlovchi idoralar ham hayot talablaridan orqada qolmaydi.
Ikkinchidan, agarda farmonga salbiy munosabat bildirilsa yoki uning ijrosi cho’zilib ketganligi to’g’risida xabar yetsa, podshoh mas’ul va mutasaddi shaxslar uchun jazo belgilagan (ular o’z yaqinlari bo’lsa ham). Chunki, markazlashgan davlat siyosati shoh farmoniga so’zsiz itoat etishni talab qiladi. Bu o’sha davrning eng oliy siyosati edi, albatta.
Uchinchidan, shoh, sulton farmonlari barchaga taalluqlidir, uni hatto hukmdorga yaqin odamlar ham buzishi mumkin emas. Shuning uchun ham Nizomulmulk qonun va siyosat oldida hammani teng, deb qaragan. "Siyosatnoma" asarida davlat boshqaruvi haqida keng fikr yuritilgan, undagi rivoyatlar, hikoyatlar, aforizmlar Nizomulmulkning jamiyat va davlatni boshqarish, falsafa, axloq masalalariga oid javoblaridir. Asarda jamiyat va davlatni boshqarish masalalari falsafiy-axloqiy yondashuv orqali ochib berilgan. Donishmandning siyosiy-falsafiy qarashlarida podshoh (sulton), xalq (raiyat) va shaxs (fuqaro) o’rtasidagi munosabatlarda uyg’unlikni ta’minlash asosiy o’rinda turgan.
Nizomulmulk markazlashgan davlat qurish tarafdoridir. To’g’ri, u markazlashgan davlat barpo etish uchun ijtimoiy-siyosiy loyihalar, istiqbolli dasturlarni tavsiya qilmaydi, ammo islohotlar o’tkazishni o’rtaga tashlaydi. Uning mushohadalari podshoh (sulton) bilan xalq (raiyat), amaldor(xizmatchi)lar bilan kishi(fuqaro)lar o’rtasida murosa munosabatlarini qaror toptirishga qaratilgan.
Insonparvar podshoh davlatni uzoq boshqaradi, xalq farovonligini o’ylaydi, zo’rlik ishlatmaydi. «Kim insonparvarlikka chindan intilsa, u hech qachon yomon ishlar qilmaydi... Kim insoniylikni sevsa, undan yuqori narsa yo’q deb hisoblaydi», degan g’oyani o’z davrida alloma Konfutsiy ilgari surgan edi. Bunday g’oyalarni Nizomulmulkda ham kuzatish mumkin. Demak, insonparvarlik shaxslararo munosabatlardangina iborat emas, u jamiyat va davlatni boshqarishga ham taalluqli voqelikdir. To’g’ri, ba’zan Nizomulmulk insoniylikni kichiklarning kattalarga hurmat ko’rsatishi, deb ham talqin qiladi. Keyin ushbu talqinni podshoh (sulton) va xalq (raiyat), amaldor (xizmatchi) va fuqaro (inson), davlat va shaxs munosabatlariga ko’chiradi. Qanday bo’lmasin, jamiyat va davlatni boshqarishda insoniylik, insonparvarlik tamoyillariga tayanishga da’vat - Nizomulmulk ijodidagi olijanob jihatdir. Xalq, odamlar, amaldorlarning qanday sifatlarni o’zida shakllantirishi yoki ulug’lashi podshoh (sulton)dagi fazilatlarga bevosita bog’liqdir. Bu o’rinda Sharq xalqlariga xos bo’lgan «aravaning katta g’ildiragi qaerdan yursa, kichik g’ildirak ham shu erdan yuradi», degan maqol esga tushadi. «Xalqni o’z ketidan ergashishga majbur qilish mumkin, lekin u nima uchun majbur qilinayotganini bilmasa, davlat uchun yomondir». «Hukmdor o’z axloqini tuzatmasa, u kichik odam, xalq axloqini ham tuzatolmaydi», "badaxloqlik oxir-oqibatda davlatni, boshqaruvni tanazzulga olib keladi..." Bunday siyosiy qarashlar Nizomulmulk asarining maqsadini ifoda qiladi.