Mustaqil ish Mavzu: Banklarning funksiyalari

Birinchi funksiyasi, vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larni jalb qilish, jamg‘arish va
ushbu mablag‘larni kapitalga aylantirish funksiyasi. Banklarning juda qadimiy
funksiyalaridan hisoblanadi. Banklar jamiyatdagi vaqtinchalik bo‘sh pul
mablag‘larini tegishli shartlar asosida o‘zlariga jalb qiladi va ushbu mablag‘larni
samarali yo‘nalishlarga joylashtiradi. Albatta, banklardan tashqari turli investitsion
fondlar, moliya – sanaot korxonalari ham pul mablag‘larini jalb qilish va jamg‘arish
bilan shug‘ullanadi, biroq ularning pul mablag‘larini jalb qilish va jamg‘arishi bilan
banklarnikidan jiddiy farqlar mavjud. Banklarning itiyorida bo‘lgan mablag‘larning
deyarli 90 foizi chetdan jalb qilingan pul mablag‘lari hisoblanadi. Bu banklarning
asosiy faoliyati boshqa shaxslarning mablag‘lari hisobiga amalga oshirilishi anglatish
bilan birga, yuqori darajada riskka bog‘liqligini keltirib chiqaradi.
Ikkinchi funksiyasi, korxona va tashkilotlar, davlat, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlash. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish va mehnat taqsimotining chuqurlashuvi mulkiy shaklidan qa’tiy nazar barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni aylanma mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini oshiradi. Xususan, korxona va tashkilotlar ishlab chiqarish jarayonini modernizatsiyalash va
kengaytirish, mehnat taqsimotini takomillashtirish, qo‘shimcha aksiyalarni sotib olish va boshqa maqsadlarni amalga oshirishda qo‘shimcha moliyaviy mablag‘larga kuchli ehtiyoj sezadi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning bu ehtiyojining asosiy qismi banklarning kredit berish funksiyasi orqali qondiriladi. Albatta, banklar ushbu funksiyani amalga oshirishda kreditning tegishli tamoyillariga (muddatlilik, ta’minlanganlik, to‘lovlilik, qaytarishlik va maqsadlilik) amal qilgan holda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga tijorat asosida taqdim etadi.
Uchinchi funksiyasi, xo‘jalik sub’ektlari pul hisob – kitoblarini amalga oshirish
hisoblanadi. Iqtisodiyotda faoliyat yuritayotgan xo‘jalik sub’ektlari kun davomida bir necha yuz minglab turli darajadagi pul aylanmalarini (asosan naqdsiz pul ko‘rinishida) amalga oshiradi. Banklarning bevosita ishtiroki natijasida ushbu
o‘tkazmalar jo‘natuvchidan oluvchiga etib boradi. SHuningdek, banklar pul
o‘tkazmalari orqali iqtisodiyotning turli tarmoqlariga kapitalni joylashtiradi va kredit liniyalari ochadi. Bularning barchasi banklarning pul hisob – kitoblarni amalga oshirish funksiyasi orqali bajariladi va tartibga solinadi.
Banklarning pul aylanmasini tartibga solish funksiyasi orqali Markaziy bank
iqtisodiyotdagi tovar massasi va pul massasi o‘rtasidagi o‘zaro muvozanatlikni
ta’minlaydi. Ma’lumki, ushbu muvozanatning buzilishi iqtisodiyotda inflyasiya
darjasini ortib ketishi yoki pul taqchilligini vujudga kelishiga olib keladi. SHu bois
ham Markaziy bank o‘zining pul – kredit instrumentlari orqali pul aylanmasi uchun
zarur bo‘lgan to‘lov vositasining miqdorini tartibga solib turadi.
To‘lovni amalga oshirishda vositachilik qilishi banklarning to‘rtinchi funksiyasi
hisoblanadi. Banklar iqtisodiy munosabatlarga kirishuvchi tomonlar o‘rtasida
to‘lovlarni amalga oshirish orqali vositachilik ishlarini amalga oshiradi. Banklar
orqali bank mijozlarining, aholining, davlatning moliyaviy mablag‘lari o‘tadi, bank
ular o‘rtasida to‘lovlarni amalga oshiruvchi moliyaviy muassasa sifatida vositachilik
vazifasini amalga oshiradi. Banklar vositachilik funksiyasi orqali nafaqat pullarni bir xo‘jalik yurituvchi sub’ektdan ikkinchisiga o‘tkazadi, balki iqtisodiyotdagi moliyaviy kapitalni bir tarmoqdan ikkinchisiga o‘tishini nazorat qilib boradi va ushbu tarmoqlarning rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Kredit mablag‘larni muomalaga chiqarish banklarning beshinchi funksiyasi
hisoblanadi. Ta’kidlash joizki, ushbu funksiyani barcha banklar bajarish huquqiga
ega emas. Bozor iqtisodiyoti sharoitida muomalaga kredit pullarni chiqarish
Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan. Markaziy bank muomalaga chiqarayotgan pul massasini mamlakatda yaratilayotgan tovar massasiga nisbatan
muvozanatligini ta’minlashga e’tibor qaratadi. Markaziy bankning ushbu funksiyani
samarali bajarayotganligi milliy valyutaning sotib olish qobiliyatini mustahkamligi
va inflyasiya darajasining pastligi belgilaydi.
Demak, tijorat banklari kredit pullarini muomalaga emissiya qilish huquqiga ega
emas, ular muomaladagi mavjud pul hajmi doirasida faoliyat yuritadi. Muomaladagi
pul massasining hajmini o‘zgarishiga tijorat banklari bevosita ta’sir qila olmaydilar,
bunga faqat Markaziy bankning huquqi mavjuddir.
Iqtisodiy va moliyaviy maslahatlarni berish banklarning oltinchi funksiyasi
hisoblanadi. Banklar iqtisodiyotdagi moliyaviy muassasa sifatida mulkiy shaklidan
qa’tiy nazar mamlakatdagi barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga o‘zlarining
huquqiy imkoniyatlaridan kelib chiqib, turli darajadagi iqtisodiy va moliyaviy
maslahatlarni beradi. Albatta, ushbu maslahatlar mijoz va bank o‘rtasida tuzilgan
tegishli shartnomalar yoki o‘zaro kelishuvlar asosida amalga oshiriladi.
Xulosa qilib aytganda, banklarning funksiyalari ularning mohiyatini va bajaradigan
operatsiyalarining mazmunini anglashga xizmat qiladi. Banklarning funksiyalari turli
iqtisodiy adabiyotlarda turlicha talqin etilishining asosiy sababi ijtimoiy – iqtisodiy
hayotda yuz berayotgan va rivojlanib borayotgan munosabatlarning doimiy ravishda
yangi qirralarining vujudga kelayotganligi bilan izohlanadi.

3.