Mustaqil ish mavzu: qishloq xo'jaligida suv resurslari va ulardandan foydalanish yo'llari

  
1. 
3. Yerdan foydalanish darajasi va samaradorligini 
oshirish yo’llari 
Yerdan va suvdan samarali foydalanish nafaqat Hozirgi kunning hatto 
kelajakda xam talab qilinadigan dolzarb va zarurat masaladir. 
Yer va suvdan foydalanish darajasini va samaradorligini oshirish yo’llari 
quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladi. 
a) qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yer va suv resurslarining tatibidan va 
imkoniyatidan kelib chiqqan holda joylashtirish zarur. 
Albatta, mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, mavjud 
resurslardan yaxshi foydalanilgan holda bozor talab qiladigan mahsulotlarni ishlab 
chiqarish va aholiningi ehtiyojini inobatga olish kyerak. Lekin shunday bo’lganda, 
yer va suv resurslarining holatini hisobga olmasdan ishlab chiqarishni tashkil etish 
salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, kuchli sho’r bosgan yerlarga 
kuzgi don ekinlarini joylashtirsak samaradorlikni pasaytiradi. Hozirda 
O’zbekistondagi jami sug’oriladigan yerlarning 47.8% sho’rlanmagan, 30.8% kam 
sho’rlangan, 17.2 % o’rtacha sho’rlangan va 4.2% kuchli sho’rlangan yerlardir. 

---

Respublikamizdagi qishloq xo’jalik yerlarinig meliorativ holati bo’yicha 
ularning 38% yaxshi, 53.4% qoniqarli va 8.2% qoniqarsiz ya’ni meliorativ holati 
yomon yerlardir. 
Yerlarning bir sifat holatidan ikkinchi holatga o’tishi umumiy holda yer 
tranformastiyasi deyiladi. 
Yer transformasiyasi ijobiy va salbiy bo’ladi. 
Ijobiy transformasiya – yaxshi yerlarning yomon yerlar safiga O’tishga 
imkoni borichayo’l qO’ymaslik lozim. Yer islohotlarini to’g’ri O’tkazish ham yer 
va suvdan foydalanish samaradorligini oshiradi. Yer duch kelgan kishiga emas, 
balki yerda ishlash tajribasi, bilimi bor kishilarga, xo’jaliklarga byerilishi kyerak. 
Shu bilan birga, yerdan olingan mahsulotga egalik qilish sharoitlarini to’g’ri hal 
etish talab qilinadi. 
Eng zarur omillardan biri yer va suvdan foydalanuvchilarning samaradorlikni 
oshirganliklari uchun manfaatdorligini ta’minlashdir. 
Yer va suvdan foydalanish samaradorligini oshirish ko’p jihatdan ilg’or 
texnologiyani ishlab chiqarishga joriy etish bilan bog’liq. Masalan, suvdan 
foydalanish samaradorligi tomchilatib yoki yomg’ir usulida sug’orishda oddiy 
bostirib sug’orishdan ancha afzaldir. 
O’zbekiston Respublikasida suv resurslari juda cheklangan bo’lib, hozirda 
foydalanilayotgan suvning 12-13 foizi mamlakat hududida vujudga keladi. Qolgan 
qismi Qirg’iziston va Tojikiston davlatlari hududidan keladi. O’zbekistonda 50 
daryo bo’lib, shulardan faqat 10 tasigina 150 km uzunlikda. Mamlakatda juda katta 
kanal va ariqlar tizimi yaratilgan. Ularning uzunligi 156 ming km.ni tashkil etadi. 
Ana shu irrigasiya tizimidan samarali foydalanish mamlakatda yer resurslaridan 
foydalanishning samaradorligini oshiradigan omillardan biridir. 

---

Fan yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish ham yer va suv resurslaridan 
foydalanish samaradorligini oshiradi. Masalan, paxta va bug’doyning tezpishar va 
suvga chidamli navlarini joriy etish shular jumlasidandir. Ekologik muhitni 
hisobga olgan holda kimyolashtirishni rivojlantirish ham yer va suv resurslarining 
samaradorligini oshirishga ijobiy ta’sir etadi. Qishloq xo’jaligida yaroqli yerlarni 
suv va shamol yerroziyasidan asrash ham juda muhim tadbirlardan biridir. 
Masalan, ekin maydonlarining 2,1 mln. gektari shamol, 0,7 mln gektari suv 
yerroziyasiga, shuningdek, mavjud 22,1 mln. gektar yaylovning 6 mln. gektari 
shamol va 3 mln. gektari suv yerroziyasiga uchragan. Bu holat agrosanoat 
majmuasi iqtisodiyotiga sezilarli salbiy ta’sir etadi. 
Yer va suv nafaqat iqtisodiy omil u bir paytning o’zida tabiiy 
resurs ham hisolanadi. O’zbekiston Respublikasida yer va suv resurslari 
umummilliy 
boylik 
hisoblanadi. 
O’zbekiston 
Respublikasi 
konstitustiyasining 55-moddasida “Yer, yer osti boyliklari, suv o’simlik va 
hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, 
ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir”∗ deb 
belgilab qo’yilgan. 
O’zbekiston Respublikasi uchun yer va suv resurslaridan samarali 
foydalanish juda katta siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega. 
Tabiiy 
resurslarning, 
jumladan 
yer 
va 
suvdan 
foydalanishning 
muhimligi 
to’g’risida 
to’xtalib 
O’zbekiston 
Respublikasi 
Prezidenti 
I.Karimov “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida” 
asarida 
“... 
tabiiy 
resurslarni 
qayta 
tiklash 
yil 
sayin 
tabora 
qiyinlashib borayotgan paytda biz bu resurslarga ko’proq ehtiyotkorlik 
bilan munosabatda bo’lishimiz zarur. Buning uchun iqtisodiy omillardan 
kengroq foydalanishimiz, soliqlar orqali hammani tabiiy va xomashyo 
resurslaridan eng ko’p naf tegadigan tarzda foydalanishga o’rgatmog’imiz 
kyerak”∗,- deb ta’kidlagan. Yer va suvdan samarali, oqilona foydalanish 

---

kelajak 
talab 
qilayotgan 
zaruratdir. 
O’zbekiston 
Respublikasi 
Prezidentining 2007 yil 29 oktyabrdagi “Yerlarning meliorativ holatini 
yaxshilash tizimini 
tubdan 
takomillashtirish 
chora-tadbirlari 
to’g’risida”gi Farmonida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini barqaror 
rivojlantirish, 
yerlarning 
meliorativ 
holatini 
yaxshilash 
orqali 
uning 
unumdorligi 
va 
hosildorligini 
oshirish, 
meliorastiya 
ishlarini 
tashkil 
qilish 
va 
moliyalashtirish 
mexanizmini 
takomillashtirish 
vazifalari 
aniq-ravshan belgilab 
byerildi. 
Ushbu 
hujjat 
asosida 
yerlarning 
meliorativ holatini yaxshilash bo’yicha maxsus davlat dasturi ishlab 
chiqildi va amalga oshirilmoqda. Yer va suv resurslaridan foydalanish 
darajasi 
va 
samarasini 
oshirish 
quyidagi 
yo’nalishlarda 
amalga 
oshiriladi: 
- Eng avvalo, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yer va suv 
resurslarining 
talabi 
va 
imkoniyatidan 
kelib 
chiqqan 
holda 
joylashtirish 
lozim. 
Masalan, 
suv 
resurslari 
cheklangan 
regionlarda 
sholi ishlab chiqarishni joylashtirish maqsadga muvofiq emas. Katta 
miqdordagi 
suvni 
talab 
qiladigan 
ekinlarni 
sho’rlangan 
yerlarga 
joylashtirish 
ham 
samaradorlikni 
pasayishiga 
sabab 
bo’ladi. 
Albatta, 
mamlakat oziq – ovqat xavfsizligini ta’minlash, mavjud resurslardan 
oqilona foydalangan holda bozor talab qiladigan mahsulotlarni ishlab 
chiqarish 
va 
bunda 
aholining 
ehtiyojini 
unitmaslik 
talab 
qilinadi. 
Shunga qaramasdan yer va suv resurslarining holatini hisobga olmasdan 
ishlab chiqarishni tashkil etish ma’lum salbiy oqibatlaga olib kelishi 
mumkin. Masalan, kuchli sho’rlangan yerlarga kuzgi don ekinlarini 
joylashtirish 
yerning 
unumdorligini 
pasaytiradi, 
sho’rlanishni 
yanada 
kuchayishiga olib keladi va yerdan foydalanish samradorligi pasayadi. Bu 
holatning uzoq davom etishi ushbu yer maydonlarining qishloq xo’jaligi 
maqsadlari uchun mutloq yaroqsiz holga kelib qolishiga sababchi bo’lishi 
mumkin. Chunki kuzgi donli ekinlar ekilgan maydonlarda sho’r yuvish 

---

ishlarini amalga oshirib bo’lmaydi. Ma’lumotlarga qaraganda 2004 
yilda Respublikada mavjud qishloq xo’jaligi yerlarining 47,2 foizi 
sho’rlanmagan, 17,2 foizi o’rtacha sho’rlangan va 4,2 foizi kuchli sho’rlangan. 
O’zbekiston qishloq xo’jaligi yerlari meliorativ holatiga ko’ra, 38 foizi 
yaxshi, 53,4 foizi qoniqarli va 8,6 foizi qoniqarsiz, meliorativ holati 
yomon yerlardir. Bu holat yomonlashib ketishining oldini olish kyerak. 
Yerlarning bir sifat holatidan ikkinchi holatga o’tishi umumiy holda 
yer 
tranformastiyasi 
deyiladi. 
Yer 
transformastiyasi 
ijobiy 
(yomon 
yerlarning yaxshi yerlar safiga o’tishi) va salbiy (yaxshi yerlarning yomon 
yerlar safiga o’tishi) bo’ladi. Imkon boricha salbiy yer transformastiyasiga 
yo’l qo’ymaslik lozim. Yer islohotlarini to’g’ri o’tkazish ham yer va suvdan 
foydalanish samaradorligini oshiradi. Yer duch kelgan kishiga emas, balki 
yerda ishlash tajribasi, bilimi bor kishilarga, xo’jaliklarga byerilishi 
kyerak. Bu borada yerdan olingan mahsulotga egalik qilish sharoitlarini 
to’g’ri hal etish talab qilinadi. Aks holda yer va suvdan samarali 
foydalanib bo’lmaydi.